БАСТАКЫ БАҺА

Кыараҕас, чоҥкучах алаас иhигэр хайа да диэкиттэн тыал, салгын охсубат буолан, сарсыардаттан сатыылаабыт өҥүрүк куйаастан ардыгар киhи тыынын кыайан ылбакка мэйиитэ эргийэн, күөгэҥнээн ылар. Күнүскү ыам саҕана халлаан хотугулуу-илин саҕаҕар этиҥ былыттарын мүлтүгүр төбөлөрө логлоруhан көстүбүттэрэ да, кэлин антах саҕахха намтаан, сүтэн-оhон хааллылар. Хатыҥ төрдүгэр күлүккэ ууруллубут куруускалаах арыы бүтүннүү ууллан, дьэп-дьэҥкиринэн көрдө. Охсуллубут хадьымал, кубарыччы куурбут-хаппыт субуулаах от итии хобордоох курдук суостаахтар.

Ким эрэ кылгас-кылгастык иhиирэн ылла. Өлөксөөс кыраабылын угунан отун халыҥ өттүн силэйэ-силэйэ: «Ити Костям куйааhы тулуйбакка, тыалы түhэрээри иhиирэр», – диэн санаан аhарда.

«Хотуой, тоҕо иhиирэҕин? Аньыы!.. Абааhыны ыҥырыма!» – диэн Костята хата эдьиийигэр Вераҕа дьорҕойор саҥата иhилиннэ.

Олох даҕаны Вера иhиирбит эбит. Дьэ ити курдук аныгы кыргыттар киhи үөйбэтэҕин-ахтыбатаҕын оҥороллоро, тэбэнитирэллэрэ элбээн иhэр. Аны кыргыттар кыра саастарыттан матасыыкыл ыыталлар, уолаттар курдук тусталлар, өссө охсуhаллар ээ… эҥин-эҥинник кулахачыс гына-гына, бэйэ-бэйэлэрин тэбиэлэhэллэр… – Ээ, бу эрэйдээх… сүрэҕэлдьээн хараҕын көҕөччү көрөөхтөөбүт, – Вера сурдьун кыынньыыр.

– Оттон эн хараҕыҥ көҕөрөн‑көҕөрөн чалбах курдук буолбут, – Костя да хаалсыбат.

– Оччоҕо эйиэнэ туох… ньамах курдук буолбут. Ньамах! Ньамах! – дии-дии, Вера күлэн сыhыгыратар.

Бу сырыыга Костя, сөптөөх кыhыылаах тылы була охсубакка, кыраабылын угун үҥүү курдук туhаайбытынан эдьиийигэр утары киирэн эрдэҕинэ, анараа диэкиттэн, булгунньах тэллэҕиттэн от охсо сылдьар аҕаларын Сорогод буойар хаhыыта иhилиннэ.

Онтон биирдэ көрбүттэрэ: аҕалара, хотуурун күөрэччи сүкпүтүнэн, куула тыа диэки хааман эрэр эбит. «Ураа! Сынньалаҥ!» – диэбитинэн Костя, кыраабылын субуулаах окко хаптаччы быраҕаат, отуу диэки ойбутунан барда.

Өҥүрүк куйаас ыкпыт-быкпыт дьоно улаханныын-кыралыын күлүккэ таластылар.

– Дьэ, туймалдьыйан түhэн абытай куйаас диэтэҕиҥ! – Сорогод миискэлээх чэйин биир тыынынан иhэн киллиргэтээт, быыбаккатын тоҕоору миискэтин умса тутар. – Сиикэй эт буhар куйааhа диэн манныгы этэн эрдэхтэрэ былыргылар.

– Сөп, оччоҕо мин сарсын сиикэй эт аҕаламмын итиннэ маска ууран кэбиhиэм, күнүскү аhылыкка, хата, бэлэм буспут эти сиэҕим, – диэн Костя күө-дьаа буола охсор.

– Бу солуута суох тылга тииhэн тылыбырата олорооччум хаhан от охсуhан көмөлөhөр киhи буоларыҥ буолла? – диир аҕалара, Костя диэки хайыhа олорон. – Эмиэ улахан киhибит, Өстүөпэбит курдук ахсыhы бүтэрээт, сайыны быhа күүлэй тэбэ быладьыай бараҕын дуу?

– Ол Өстүөпэ олох да күүлэй тэппэт ээ… үөрэххэ туттарсар дии! – Костя сирэйэ-хараҕа оттомура түhэр.

– Күүлэй буолбакка!.. Ол инньэтэх Алданынан эрэ эргийэн баран, аны Дьокуускайы бараан эрэр буолбат дуо? Ус сайыны быhа кини үөрэххэ киирэрин майдалҕана… – Бараан… бараан диэн тугуй? Бараан да? Ким бараан буоллаҕай? – Костя аҕатын тылын тутуhан, саҥаран көрө-көрө, чачыгыраччы күлэр.

– Бу, эн, тохтуу түс эрэ! Туох үлүгэрэй! Солуута суохха күл да күл! – Сорогод уолун кынчарыйар. – Убайыҥ, үтүө айылааҕа буоллар билигин манна көмөлөhөн оттоhо, от охсуhа сылдьар буолуох этэ. Ол ханна баарый?

– Чэ-чэ, бэйэҥ оҕоҕун быhа-хото саҥарыма… Ол икки-үс күн хотуур туппата диэҥҥин хомойон-хоргутан аҕай эрдэҕиҥ, – диир ийэлэрэ уонна салапаан мөhөөччүккэ сууламмыт алаадьыны хаhыат үрдүгэр тэнитэ кутар. – Оттон кини даҕаны үөрэххэ киирдэрбин диэн муҥнанар, эккирэтиhэр буоллаҕа дии.

– Һы, ол үөрэҕи эккирэтэрэ дуу, баҕар… кыыhы эккирэтэр дуу? Хайата даҕаны биллибэт ээ?

– Оо, дьэ эмиэ аҕа бөҕөҕүҥ! Бэйэҥ оҕоҕун бэйэҥ… – Һэ, кырдьыга да оннук дии! Мин өйбүттэн оҥорон эппэппин ээ. Ол били… Күннэй диэн оҕобутун батыhа сылдьар буолбат дуо? Маҥнай Алдаҥҥа барсыбыта, онтон аны төннөн кэлэн куоракка сылдьаллар. Били Алдаммыт үөрэҕэ куhаҕан, пахай диэн буолла… Мин өйбөр туох даҕаны киирбэт, – Сорогод дьээбэрэн хараҕын килээриччи көрөн кэбиhэр.

– Степа Дьокуускайга үөрэнэрэ быдан үчүгэй буоллаҕа дии, дьиэтигэр кэлэ-бара сылдьыаҕа, – диэн Вера тыл кыбытар.

– Баҕар, кыыhы да батыстын эбээт, хата, үчүгэйгэ тардыhар буолуоҕа. Саамай кылаабынайа – бэйэтэ үчүгэйдик, бэрээдэктээхтик сырыттын… Билиҥҥитэ этэҥҥэ, үчүгэйгэ дылы дии. Үнүр тахса сырыттаҕына, биир киэhэ үчүгэй баҕайытык кэпсэппиппит… Оҕом сыыhа, миигиттэн тугу да кистээхтээбэт ээ, онон маладьыас! – Өлөксөөс куолаhа сымнаан ылар.

– Ханныгын даҕаны иhин олус кыра сааhыгар, өйүн-санаатын ситэ тута илигэр дьиэтиттэн-уотуттан арахсара үчүгэйэ суох. Арааска тэбиллиэн сөп… – Сорогод өссө биирдэ миискэтигэр чэй куттан, кыра-кыратык сыпсырыйа олордо.

Өҥүрүк куйаас халааҕан барда. Чоҥкучах алаас да иhигэр отчуттар үөрүүлэригэр сөрүүн салгын балаhата сайа охсон ааhар буолла… Биир күн олохтоох биэлсэр Галина Егоровна куоракка барбыт үhү диэн иhилиннэ. «Ол аата кыыhын Күннэйи көрсө, олохтуу бардаҕа дуу? Куораттан таҕыстаҕына, баран көрсүбүт киhи!» – диэн Өлөксөөс Таскина иhигэр бүччүм санаан кэбиспитэ. Ол иhин хас даҕаны хонон баран, биир сарсыарда кини биэлсэр Сивцеваҕа үлэлиир сиригэр, балыыһаҕа, барбыта. Урукку өттүгэр биирдэ даҕаны утары көрсөн олорон кэпсэтэ илик буолан, хайдах эрэ толло саныы уонна симиттэ соҕус туттан киирбитигэр, хата Галина Егоровна:

– Хайа, туох сонун-нуомас баар буолла? – диэн бэрт эйэҕэстик көрүстэ.

– Улахан, ураты сонун суох, оттон кэммитинэн олоробут… Бээ, мин… көрдөрбөппүн ээ, бу көннөрү сэhэргэhэ түhээри кэллим, – диэтэ Александра. – Эн, сураҕа, куоракка киирэ сырыттыҥ дуу? Оҕоҕун көрөн, билэн таҕыстаҕыҥ дии? Туох сонуннаах киhи сылдьар эбитий?

– Ээ, куоракка киирэн икки хонон тахсыбытым. Күннэйбин, баар-суох киhибин, көрсөн бөҕө, сүрүн наадам диэн ол буоллаҕа эбээт! – Галина Егоровна үөрэнээччи тэтэрээтин туоратынан аҥаардаан оҥоhуллубут ыарыhахтар хас да карточкаларын туора уурда. – Кыыhым медицинскэй училищеҕа үөрэххэ киирбит. Уопсай дьиэҕэ миэстэ биэрбиттэр. Куоракка ыалга, мин балтыбар, кэргэннээх, оҕолоох, киэҥ дьиэлээхтэр, олорго олорон үөрэн диирбин букатын буолуммат, уопсайга талаhар.

– Ол кэннэ… атын тугу эмэ иhиттиҥ дуо? – Өлөксөөс Степатын туhунан тугу эмэни истээри тулуйбакка ыйыппыта.

– Эhиги Степаҕыт СГУ-га физмат оскуолаҕа киирээри сылдьар үhү дии? Билэр буоллаххыт дии?

– Суох, суох, оннугу истэ иликпит. Өтөрдөөҕүтэ кэлэ сылдьан, ханнык эмэ СПТУ-га киирэр инибин диэн барбыта… оттон табаарыhа Байаарап сураҕа иhиллэр дуо?

– Уолаттар бииргэ сылдьаллар, иккиэн ол физмат оскуолаҕа ылыллыах курдуктар үhү.

– Иккиэн бииргэ сылдьаллара үчүгэй… Ол оскуолаҕа үөрэххэ киирэн хаалаллара буоллар. Биhиги киhибит ахсааҥҥа мөлтөх соҕус буолуохтаах этэ… – Мин кыыhым Алдан училищетыгар киириэх курдук гынан баран, тоҕо эрэ ол дойдуну сөбүлээбэтэх, сирбит этэ… Дьэ, онон эдэр дьоммут ол курдук батысыhа сырыттахтара дии… көҥүл куорат оҕолоро, – Галина Егоровна биллэр-биллибэттик өрө тыынан кэбистэ. – Чугас үөрэнэллэрэ ордук, кэм киирэ-тахса, көрө-билэ сылдьыллыа буоллаҕа.

– Оннук-оннук, чугас аата чугас, – диэтэ Өлөксөөс бэрт холку куолаhынан. – Ол эрээри биhиги киhибитин үөрэххэ ылаллар эрэ суох. Саарбах.

– Саамай кылаабынайа, үөрэххэ киириэхтэрин эрэ наада, ылылыннахтарына, кыһаллан хайдах баҕарар үөрэниэхтэрэ… Дьокуускай куорат уулуссаларыгар үрүмэччи курдук муус маҥан фартуктаах кыра, улахан кыргыттар кылбаҥнаhа хаамсаллара балаҕан ыйа үүммүтүн, саҥа үөрэх дьыла саҕаламмытын туоhулуур. «Оҕолорум барахсаттар, оскуолаҕытыгар үөрэ-көтө барыҥ, кэрэҕэ, сырдыкка дьулуhуҥ!» – диэбиттии, күhүҥҥү чаҕылхай күн күүскэ күлүмнүүр, сайаҕастык сандаарыҥныыра.

«Оо, бүгүн дойдубар, Орто Эбэҕэ, эбитим буоллар, баччаҕа оскуолабар үөрүүлээх линиэйкэҕэ турар буолуом этэ!» – диэн Степа, түөhүн иhэ минньигэстик итийэ-итийэ, оронугар турбакка сытан, чаhытын көрдө… Онно бэйэтин дьиэтигэр-уотугар, ийэтин-аҕатын бэлэмнэригэр көҥүл, талбытынан таалалаан сылдьан, бүгүн тохсус кылаастары кытта эҕэрдэ тыллары истэ, үөрэ-көтө туруохтаах этэ… Оттон билигин өссө даҕаны ханна үөрэнэрэ биллибэккэ, сир-халлаан икки ардыгар сылдьар курдук. СГУ физмат оскуолатыгар үөрэххэ ылалларын дуу, ылбаттарын дуу бүтүн ыйга чугаhыыр хонук устатыгар чуолкайын быhаара иликтэр. Маҥнай утаа: «Көрүөхпүт. Кэтэhэ түhүҥ», – диэбиттэрэ. Онтон биир күн уолаттар билиилэрин бэрэбиэркэлээн бэсиэдэлэспиттэрэ. Хата, Степалаах Илья тургутууну иккиэн этэҥҥэ ааспыттара. Ол кэнниттэн: «Үөрэххэ ылыахпыт, бирикээс тахсарын күүтүҥ», – диэн буолбута. Ол эрээри бирикээстэрэ тоҕо эрэ тахса илик. Өрүү кыратык күүтэ түhүҥ дииллэр. Аны атырдьах ыйын бүтүүтэ: «Үөрэх дьыла саҕаланнын, оҕо кэлиититтэн көрүөхпүт», – диэн букатын даҕаны саараҥнатан кэбистилэр.

Дьэ хаhан иккиттэн биирдэрин быhааран абырыыллара буолла?.. Бүгүн уон биир чааска физмат оскуолаҕа дириэктэри үөрэх чааhыгар солбуйааччыга кэлээриҥ диэбиттэрэ.

Төбөлөhо сытар Ильята уhуктан, икки илиитин уунаҥнатан тыыллаҥнаата, онтон Степа уhуктаҕаhын көрөн, чаас төhөлөөбүтүн сураста. Ол кэннэ туох да саҥата суох сыппахтаан баран, бэрт минньигэстик дьааhыйан ылла уонна:

– Түксү! Быhаарбатахтарына, мин… дойдулаатым! Айыкка, куоракка хатан сөп буоллум! – диэтэ.

Доҕоруттан итинниги эрэ күүппэтэх буолан, Степа соhуйан хаалан, көннөрү: «Һы!» – эрэ диэтэ.

– Дойдубун наhаа аҕынным!.. Бөлүүн түhээммин бааhына аннынааҕы элгээҥҥэ сөтүөлүү аҕай сылдьар эбиппин. Туох да кыhалҕата суох көҥүл-босхо сананабын. Эмиэ да ханна эрэ оттоhо сылдьар курдукпун. Ходуhа, от сытыттан сүрэҕим өрө эппэйэр… Үчүгэй да үчүгэй!.. Арай уhуктан кэлбитим – куорат түгэҕэр сытар эбиппин. Хомойон хааллым, – Илья, оргууй аҕай кэпсии-кэпсии, туран таҥныбытынан барда.

Степа эмиэ ойон турда уонна ылтаhын халҕаннаах хоспохторун кыараҕас соҕотох түннүгүнэн таhырдьа диэки хараҕын быраҕан ылла.

– Дьоммут турбуттара быданнаабыт быhыылаах, – дии-дии, Степа хоспоҕун аанын тэлэччи аста. – Дорообо, балаҕан ыйын бастакы күнэ! Саҥа үөрэх дьылынан, табаарыс Илья Бояров! Уонна тулуйа түс, оччоҕо атамаан буолуоҥ! Арба даҕаны, бэйэҥ даҕаны бояр, боярин этиҥ дуу? Атамаан диэн эйиэхэ кыра буоллаҕа дии?

– Табаарыс Тааскын, кырдьыктыы этэбин, тулуурум саппааhа бүтэн эрэр, – диэбитинэн Илья таhырдьа дьирэс гына түстэ.

Манна, Дьокуускай Сайсарытыгар Академическай диэн дорҕоонноох ааттаах, курааҥҥа да уолан биэрбэт күп-күөх ньамахтаах чалбахтаах уулусса уhугун диэки Степа абаҕатын уола Иван Таскин – историяҕа наука кандидатын истиэпэнин көмүскээбит Саха государственнай университетын преподавателэ эмиэ университекка үлэлиир кэргэниниин уонна икки эмдэй-сэмдэй оҕолорунуун мас уопсай дьиэ үс миэтэрэ кэтиттээх, биэс миэтэрэ усталаах соҕотох хоhугар симиллэн олорбуттара уонча сылыгар чугаhаабыт. Ол даҕаны иhин уолаттарга утуйалларыгар миэстэ суоҕа, ол кэннэ эдэр дьон бэйэлэрэ даҕаны күөх сайын куйааhыгар дьиэҕэ утуйарга талаhа барбатахтара. Иван Данилович бэйэтинэн хоспоҕун малын-салын хомуйан, сааhылаан, бөҕүн-сыыhын ыраастаан баран, халыҥ хаптаhыннарынан орон оҥортообута. Оттон Илья саҥаhа Саргылаана Семеновна: «Уолаттар, учуонай убайгыт оҥорбут оронноругар тахсаҥҥыт утуйаарыҥ, таҥаскытын бэлэмнээтим. Сарсыарда бэйэҕит көрөн, сөбүлээн туруоххут», – диэбитэ уонна уолаттар ороннорун иннигэр сиргэ үктэнэллэригэр тугу эрэ тэлгээн биэрээр диэн кэргэнин дьаhайбыта.

Манна Степалаах Илья көҥүл, сынньалаҥ олоххо түбэспиттэрэ. Сарсыарда дуоhуйа утуйан туран, тото-хана аhаан баран, куораты кэрийэ бараллара. Бастатан «Детскэй миргэ» сылдьаллара. Онно ордук бэйэтэ хаамар оонньуур тааҥканы уонна уоhуттан уот уhууран көстөр аптамаатын иккиэн олус ымсыыра көрөллөрө. Онтон универмагынан «Прогресска» тиийэллэрэ. Төннөллөрүгэр «Тыhыынча бытархайга» хайаатар да таарыйан ааhаллара. Маҥнай утаа куораты, маҕаhыыннары кэрийэр үчүгэй курдуга да, үhүс-төрдүс күннэриттэн ыла хайдах эрэ сүрэҕэлдьээн, кэрийэргэ сүрэхтэрэ тэппэт буолан барбыта. Тугу даҕаны атыыласпат, ылар соруга суох эрээри маҕаhыыны көрөн да диэн санаа баhыйар буолбута. Күнүс күн сыралҕаныгар итиитэ сүрдэнэрэ, киhи уhуннук тулуйбат этэ. Куруутун уу, утах көрдүүр, иhэр ыаhахтаналлара. Сорох киэhэ Күннэй түспүт ыалыгар – Аппа Уҥуор тиийэн, кыыhы илдьэ Култуура уонна сынньалаҥ пааркатыгар бараллара эбэтэр «Лена», сороҕор «Киин» кинотеатрга киинэҕэ сылдьаллара.

Аҕыйах күн Күннэйи кытта Пушкин аатынан бибилэтиэкэҕэ эксээмэҥҥэ бэлэмнэнэн программанан сирдэтэн нуучча тылын аахпыттара, суругунан үлэни толорбуттара. Степа, биллэн турар, хас киэhэ да аайы Күннэйи көрсөр, кини аттыгар буолар баҕалааҕа.

Алдантан төннөн кэлэллэригэр маҥнай ханнык эмэ СПТУ-га киирэр санаалаахтара. Ону истэн, абаҕата Иван Данилович СГУ физика-ахсаан кылааhыгар киирэллэригэр сүбэлээбитэ, ол кыаллыбатаҕына СПТУ-ну булаарыҥ диэбитэ.

– Хайа, уолаттаар, түүн тоҥмотугут дуо? Бөлүүн балай да хаhыҥнаабыт быhыылаах. Мантан инньэ таhырдьа утуйарга тымныы буолара дуу? Аны дьиэҕэ да утуйуо этигит. Хайдах эмэ сааhылаhан, сыҕарыйсан син миэстэ таhаарыллыа этэ, – дии тоhуйда Иван Данилович. – Бүгүн үөрэххит дьыалата быhаарыллар ини, ама доҕор! Бачча уhуннук күүттэрэн-күүттэрэн баран, аккаастаан кэбистэхтэрэй?!. Дьиэлээх хаhаайкабыт эрдэ туран университетыгар барбыта. Дьэ, бүгүҥҥүттэн ыла бурҕалдьытын кэтэр, түбүгэ-садьыга элбиир буолуохтаах.

Степалаах үгэстэринэн сатыылаан, уон биир чаас лаппа иннинэ Белинскэй уулуссаҕа университет үөрэх-лабораторнай куорпуhугар тиийэн, парааднай аан үрдүк кирилиэhин модьоҕотугар өйөнөн, саҥата суох арбы-сарбы буолан турдулар. Устудьуоннар быыстала суох киирэллэр-тахсаллар, бука бары тиэтэйбит-саарайбыт, ханна эрэ, туохха эрэ ыксаабыт курдуктар. Степалааҕы ким даҕаны билбэт, таба көрбөт.

«Ээ, кырдьык, бүгүн быhаарбатахтарына… дойдулаатахха да тугуй?» – дии санаата Степа эмискэ уонна өрө тыынан кэбистэ… Уhуннук да эрэйдээтилэр! Бэйэ дойдутугар сылдьан үөрэммит быдан үчүгэй буоллаҕа дии… Хата, киэhээҥҥи трамвайынан уҥуор туоруохпут, туох эмэ айан массыынатыгар түбэhэн барыллар ини… Уол дойдутугар, дьиэтигэр-уотугар, бэйэтин дьонугар тиийэрин санаан, сүрэҕэ өрө эппэйдэ. Онтон сиэттэрэн, эбиллэн, дойдутун ахтыбыт санаата өрө көбөн, ордук күөдьүйэн, өрүкүйэн таҕыста. Ол курдук ахтылҕаныгар тартаран, туймаарбыт курдук турдаҕына, хараҥа халлааҥҥа эмискэ сулус сүүрэрин кэриэтэ, соҕотох, биир «Күннэй!» диэн тыл өйүгэр күлүм гынна… Оо, Күннэй, Күннэй! Күҥҥэ тэҥнээх күндүттэн күндү киhитэ Күннэй Сивцева! Хас киэhэ аайы санаабытынан утуйар, сарсыарда санаабытынан уhуктар кэрэттэн кэрэ киhитэ Күннэй! Өрүү тыыннаах тырымныыр сибэккитэ, ыраахтан ыраахха, үрдүктэн үрдүккэ, сырдыктан сырдыкка ыҥырар уоттаах сулуhа Күннэй! Дьэ, ол кэннэ тоҕо Күннэй курдук Күн Куо киhититтэн тэйэн, быстан, араҕан барыахтааҕый? Тоҕо?..

Куорпустан бөлөх‑бөлөҕүнэн субуhан испиэскэ, буор буолбут таҥастаах кыргыттар таҕыстылар. Арай кинилэри кытта Степа саҥаhа Саргылаана Семеновна тахсан, аллара диэки ааста, уолаттары өйдөөн көрбөтө.

Дьэ, лоп бааччы уон биир чааска уолаттар, сүрэхтэрэ бүллүгэрэччи тэбэ-тэбэ, этээстэр кирилиэстэрин эт атахтарынан дабайбытынан барбыттара. Алтыс этээскэ чопчу 614‑с нүөмэрдээх кэбиниэти туhаайбытынан хаамсан эрдэхтэринэ, кэннилэриттэн саҥа иhилиннэ: «Таскин, Бояров, тохтооҥ эрэ!»

Степа дьик гынан, сүрэҕэ ытырбахтаан ылла – РФМШ дириэктэрин үөрэх чааhыгар солбуйааччы Анна Петровна, сааhырдар да, бэрт хоhуун, эрчимнээх дьахтар, кэннилэриттэн бу хааман-сиимэн кудулутан иhэр эбит:

– Эhиги бирикээскит илии баттанна. Билигин машинкаҕа бэчээттээн аҕалыахтара, күүтэ түhүҥ, – дии-дии, уолаттары аhара түhэн, кэбиниэтин аанын тэлэйэ баттаата.

Ити этиллибит тыллар диҥнээх ис хоhоонноро уолаттарга сонно тута өйдөммөтө: ханнык бирикээс? Туох туhунан?

Аhаҕас хаалбыт ааннаах кэбиниэт иhиттэн завуч саҥата киириэхтэрин саараан дугдуннаhа турар уолаттары иhирдьэ ыҥырбыта:

– Күн сарсыҥҥыттан үөрэнэ кэлэҕит… Билигин бакаа быстах олорор ыаллаах инигит? Уопсай дьиэҕэ хойутуу киириэххит. Сөп дуо?

– Буоллун, буоллун! – диэтэ Степа.

– Атын туох эмэ наадалааххыт дуо?

– Оттон… – диэн баран Илья доҕорун диэки көрөн ылла. – Дойдубутугар тахса сылдьыа этибит, таҥас-сап, харчы да ыла. Тахсыбатахпыт букатын ыраатта.

– Субуотаҕа барыаххытын сөп. Үөрэх күнүгэр сатаммат, – Анна Петровна быhа бааччы хардарда.

Уолаттар СГУ үөрэх-лабораторнай куорпуhуттан ис-истэриттэн чэпчээн, өрө көтөҕүллэн таhырдьа тахсыбыттара, халлааннара барахсан өссө сандаарыйа сырдаабыт, күннэрин уота, өссө ордук күүскэ күлүмүрдүү-күлүмүрдүү, күлбүт-үөрбүт. Бэйэ-бэйэлэрин эҕэрдэлэhэн, сарын-сарыннарыгар сутуруктарынан хардарыта ыаллаhан баран, саҥата суох бүтэйдии мичээрдэhэ-мичээрдэhэ, уулуссаҕа таҕыстылар.

«Аны биhиги РФМШ үөрэнээччилэрэбит!» – диэн киэн туттунуулаах санаа түөстэрин тиирэ киэптээтэ… – Билигин ханна барабыт? – диэтэ Степа туох баар өйө-санаата Күннэйгэ эрэ буолан туран.

Ону Илья курдук доҕоро, ама, тута өйдөөбөтө диэн кэлиэ дуо?! Сонно: «Медтэргэ бардыбыт!» – дии оҕуста. Онон икки төгүл оптуобустанан, Петр Алексеев аатынан уулуссаҕа турар медицинскэй училище уопсай дьиэтигэр тиийдилэр. Күннэй суох буолан биэрдэ, куоракка ханна эрэ барбыта диэтилэр хас да саха кыргыттара, уолаттар сирэйдэрин-харахтарын кистии-саба одуулаhа-одуулаhа.

– Манна киэhэ аайы кэлиэххэ сөп дойду быhыылаах дуу? – дии-дии, Степа доҕорун диэки көрө-көрө, эйэлээхтик мичээрдээтэ.

– Кэлиэххэ да сөп этэ. Тоҕо сатаммат буолуой? Хата, эhиги Күннэйдиин миэхэ биир эмэ кыыста булан сыhыараарыҥ эрэ! – диэтэ Илья кырдьык-хордьук.

– Этэҥҥэ сырыттахпытына бэйэҥ да булан ыларыҥ буолуо ээ, – Степа аан аттынан истиэнэҕэ сыhыарыллыбыт биллэриигэ хараҕа хатанна. – Хайа-а, бу ыччаттар киэhэ дискотекалаахтар эбит дии! Онно, холобур, биhигини киллэриэхтэрэ дуу? Туох быраабылалаах дьон эбиттэрэ буолла?

– Хайдах-туох бэрээдэктээх дьон эбиттэрэ буолла кыргыттар маассалара? – Илья эмиэ мунаарарын биллэрдэ.

Уолаттар олорор ыалларыгар Академическайга тиийэн, аhаан баран, сарсын сарсыарда үөрэнэрбитигэр кураанах илиилээх тиийиэхпит дуо диэн, универмакка сылдьан уопсай тэтэрээт, уруучука атыыластылар. Ол кэннэ ыалларыгар кэлэн тэлэбиисэр көрөн таҕыстылар.

– Хайа, уолаттаар, үөрэххитин быhаардылар ини? Бирикээскитин биэрдилэр дуо? – киэhэлик Саргылаана Семеновна ыйыппытынан киирдэ.

Степа саҥаhа итинник эрэллээхтик ыйыппытыттан «Арааhа, кини мааҥыан сарсыарда физмат оскуолаҕа сылдьан эрдэ кэпсэтиспит эбит», – диэн өйдөөтө.

Ол киэhэ Степалаах Илья сэттэ чаас саҕана эмиэ медицинскэй училище уопсай дьиэтин киирии куоллаҕайыгар баар буоллулар. Бу сырыыга иhирдьэ-таhырдьа атын уолаттар элбээбиттэр. Хас да кыргыттар, көрдөөн көрөн баран, Күннэйи эмиэ булбатылар, эппиэттэрэ биир – куоракка барбыта буолуо диэн. Өссө эбэн: «Сарсын сарсыарда үлэҕэ барабыт, хортуоппуйга», – диэн кыргыттар кэпсээтилэр.

Ол иhин Степа, Күннэйи бу киэhэ көрсүбэтэхпинэ биир ый устата көрбөппүн диэн, соҕотоҕун аны Аппа Уҥуор барбыта. Онно тиийбитэ – Күннэй эмиэ суох, биир дьүөгэтиниин соторутааҕыта аҕай сылдьан барбыттара диэтилэр.

Куоракка борук-сорук буолан барда. Онон Степа, төhө даҕаны санаата Күннэйгэ ханньары тартардар, медучилище уопсайыгар бара соруммата.

ИККИС БАҺА

Иван Данилович Таскин дойдутуттан Орто Эбэттэн тэйбитэ ыраатта, орто оскуоланы бүтэрээт, Дьокуускайга үрдүк үөрэххэ киирбитэ. Университет историяҕа салаатын төрдүс куурсугар үөрэнэ сылдьан омук тылын факультетыгар үөрэнэр Хатас кыыhын Саргылаана Слепцованы кэргэн ылбыта. Эрдэттэн, оскуолаҕа үөрэниэҕиттэн ыраламмыт санаатын дьулуhан туран ситиhэн, университеты үчүгэйдик үөрэнэн бүтэрбитэ уонна салгыы аспирантураҕа туттарсыбыта. Сүрүн соруга учуонай буолуу этэ. Ол санаатын түөрт сыллааҕыта ситиспитэ – историческай наука кандидатын аатын ылбыта.

Кыра эрдэҕиттэн тулаайах кэриэтэ үөскээн, бэйэтин бэйэтэ көрүнэ, суолун бэйэтэ солоно үөрэммит үгэhинэн наука туонатыгар атаҕын уган баран, онон сөп буолан, дуоhуйан уоскуйан, тохтоон хаалар санаата суох, өссө лаппыйан, нэмийэн ылан, иhирдьэ салгыы өтөн киирэн иhэр бигэ соруктаах. Салгыы үлэлэhэр да, ол үлэтин бэйэтэ олус мыынар, астыммат. Өссө дьулурҕатык, өссө түмүктээхтик үлэлиэххэ баара… Баҕа санаа, былаан баhаам!

Ол эрээри билиҥҥи олоҕун-дьаhаҕын туруга, эйгэтэ охсор, атахтыыр. Кырдьыга да оннук! Дьэ бу икки киhи арыычча аасыhар «хоруопкатыгар» ыгыта симсэн олороҥҥун билиҥҥи наукаҕа саҥа суолу-ииhи хаалларар ханнык боччумнаах үлэни суруйан, айан таhаарыахха сөбүй?! Күннээҕи олох-дьаhах кыhалҕата, дьиэ-уот кыараhаҕа айымньылаах өй үлэтин күөртүөхтээҕэр төттөрүтүн умулуннарар, кэҕиннэрэр.

Иван уонна Саргылаана устудьуоннуу сылдьан ыал буолуохтарыттан олорор дьиэтэ суох буолан эҥин-эҥин ыалга кыбыллан, үтүрүллэн-хабырыллан, эрэй да бөҕөтүн көрбүттэрэ. Түөрт сыллааҕыта Академическай уулуссаҕа бу дьиэни биэрбиттэрэ туhугар эмиэ үөрүүлээх суол этэ. Төhө даҕаны кыараhаҕын иhин, бэйэбит дьиэбит, бэйэбит киэнэ диэн сананаллара үчүгэйэ сүрдээх этэ… «Ыал барыта даачалаах. Биhиги да сир ылан, сыыйа-баайа оҥостон көрбөппүт дуо?» – диэн Саргылаана бу дьиэҕэ кэллэхтэрин утаа тыл көтөҕө сылдьыбыта. Онуоха Иван иэмин-дьаамын биэрбэтэҕэ, даачаны оҥостуу үлэтиттэн, түбүгүттэн олус чаҕыйар, саллар. Ону сүhүөҕэр туруорарга элбэх күн-дьыл барыахтааҕын иhигэр улахан санаалардаах, быhаччы былааннардаах саҥа учуонай буолбут киhи туох-ханнык иннинэ бириэмэтин харыстаан, үлэбэр-хамнаспар оҕустарыам диэн баччааҥҥа диэри сөбүлэспэккэ сылдьар.

– Бу бэйэбит даҕаны даачаҕа олорор курдукпут буолбат дуо? Куорат кытыыта, мас дьиэ, аҕыйахтык хардыылаатыҥ да бэс чагда. Онтон салгыы, баҕар, мырааҥҥа тиийэ бар, бэйэҥ көҥүлүҥ! Баhаалыста, сүрэҕэлдьээбэтэххинэ бэс сытынан төhө баҕарар дуоhуйа тыын. Дьэ ол кэннэ туохха даача нааданый? – диэн Иван күлүү-оонньуу курдук кэргэнигэр этээччи.

– Ээ, оннук бөҕө! Адьаhын даачаҕа олорор курдукпут! Дьиэбит иннигэр атын сиргэ ханна даҕаны суох күп-күөх, «үчүгэй» баҕайы уулаахпыт, сыта-сымара эмиэ биир оннук үчүгэй! Дьиэбит таhыгар хомус уонна кулун кутуруга бөҕө үүнэр. Оҕуруот аhын, хортуоппуй бөҕөнү «олордобут». Наhаа үчүгэй сиргэ олоробу-ут!.. – Саргылаана ити курдук өссө да салҕаан барыта эҕэлээҕи, кыhыылааҕы элбэхтик таhаарааччы.

Онуоха Иван салгыы мөккүhэ сатаабакка, саҥата суох барааччы. Кырдьыга да, даачалаахтара буоллар сайынын сынньалаҥнарыгар төhөлөөх үчүгэй буолуох этэй?! Ордук оҕолоругар. Саргылаана да ити этэрин курдук, бэйэтэ уhаайбалааҕа буоллар оҕуруот аhын арааhын, эҥин-эҥин сибэккини, оту-маhы төhөлөөх үүннэриэ, бүөбэйдиэ этэй? Кыhыннары-сайыннары эргиччи биир дьиэҕэ, буолаары буолан аhара кыараҕас дьиэҕэ, симиллэн олорор куhаҕанын туhунан Иван, ама, ситэ өйдөөбөтө диэн кэлиэ дуо?! Барытын үчүгэйдик өйдүүр, билэр… Оо, даача, даача!..

Иван Таскин ордук Саргылааната эрэйдэнэрин көрөн уонна оҕолорун тустара диэн ханныгын да иhин бэйэ дьиэ кэргэнин олоҕун-дьаhаҕын тупсарарга быhаччы ылыстахха сатаныыhы диэн биир өйгө-санааҕа кэлбитэ. Биирдэ өйдөөн көрдөҕүнэ, кини саастыылаахтара, үөлээннээхтэрэ бары тус олохторун сүрдээҕин көрүнэллэр, оҥостоллор, хааччыналлар эбит: бары сөп соҕус олорор дьиэлээхтэр-уоттаахтар, өссө даачалаахтар, дьиэ ис тэрилэ, миэбэлэ бөҕө, өссө массыыналаахтар эҥин.

Балаҕан ыйын бүтүүтэ биир күн үлэтин быыhыгар анаан-минээн куораттааҕы сэбиэккэ дьиэ ыларга биэрбит сайабылыанньалара ханна тиийбитин ыйыталаhа барбыта, ол күн прием суох буолан, нөҥүө күнүгэр сарсыардаттан тиийдэ. Мин эрэ буоллаҕым дии санаабыта, кырдьаҕас да, эдэр да дьахталлар, оҕонньоттор хайыы-үйэҕэ кэлэн, хамыыhыйа сэкирэтээрин хоhун ааныгар уочараттаан тураллар, олороллор эбит. Көтөххө сылдьар оҕолоох эдэркээн ийэлэр кытта бааллар.

Иван Данилович, ким кэнниттэн киириэхтээҕин билэн баран, эркиҥҥэ өйөнөн турда. Куорат сэбиэтин араас үлэhиттэрэ – саастаах, эдэр да дьон көрүдүөрүнэн төттөрү-таары бараллар-кэлэллэр, хостон хоско түhэллэр. Үксүгэр сүр хотоойутук, дьорҕооттук туттубут дьахталлар, кыргыттар кытаанах хобулуктара тобугураhаллар.

– Наhаа даҕаны кэтэhиннэрэллэр… кырдьык-хордьук тугу эмэ быhаарарга дылы, – диир өссө хаама илик оҕотун тобугар өйөөн олорор эдэр саха дьахтара.

– Ээ, сотору киллэртииллэр ини… Хаhаайыттар, хотуттар-тойоттор буоллахтара дии, кыратык кэтэhиннэрбэккэлэр. Хайыахпытый, күүтэн көрөөхтөөтөхпүт дии! – түөhүгэр аҕыйах мэтээл колодкаларын анньыммыт сэнэх сэбэрэлээх оҕонньор алы гынар куолаhынан саҥаран сыыйар.

– Һы, хаhаайыттар! Ол кинилэр бэйэлэрэ туппут, бэйэлэрин дьиэлэрин түҥэтэллэр үhү дуо? Судаарыстыба баайа, бас билиитэ ини? Оччоҕо тоҕо ыарыы-чэпчии сатыахтаахтарый? – эдэр дьахтар кыйыттар.

– Бэйи, тукаам, эн урут манна сылдьыбытыҥ дуо? Бүгүн кэпсэтиэхтээх киhибит туох… саха эбитэ дуу, нуучча дуу? – диэн анараа диэкиттэн биир эмээхсин кэhиэхтээх куолаhынан эдэр дьахтартан туоhулаhар.

– Хантан саханы олордуохтарай?! – эдэр дьахтар оҕотун тобугар өйөөн сиргэ туруорар. – Көрөҕүт дуо бу бүгүн уочаракка бука барыта олохтоохтор эрэйдээхтэр ньаппарыhан олороохтуубут. Тоҕо?.. Тоҕо диэтэххэ, кэлиилэр бары дьиэлээхтэр-уоттаахтар, онно төбөлөрө ыалдьыбат, биhиги курдук хас тойон, хотун иннигэр бокулуоннаабаттар, атахтарыгар үҥпэттэр. Кинилэр соҕурууттан барыта бэлэмҥэ, далбарга кэлэллэр. Манна үлэhит тиийбэт диэн ааттаан соҕурууттан дьон бөҕөнү сакаастаан сурутан ылабыт.

Онно Иван Данилович эдэр дьахтар эппитигэр өйдөөн көрбүтэ – кырдьык, уочараттарыгар биир даҕаны кэлии киһи суох эбит, барыта сахалар. Тугуй бу? Бу соҕотох түбэлтэ эрэ дуу, дьиҥнээҕэ оннук дуу? Итини хайдах, туох диэн быhаарыахха сөбүй?..

– Ээ, бээ, тукаам, эн олус быhа-хото саҥарыма дуу… оттон биhиги эрэйдээхтэр нууччалар баар буолан, чыып-чаап эрдэхпит дии! Бэлэмҥэ олорон… – анарааҥҥы эмээхсин, утары кэбиниэт халҕана тыаhыырын кытта ах баран хаалла.

– Сити курдук үксүбүт туохха барытыгар сөп түбэhэ, сирэй көрбөх буола сылдьабыт, бэйэбит туспа төбөтө, өйдүүр өйө суох курдук дьаабыланабыт. Омук быhыытынан бэйэбитин достойно тутта сатаабаппыт, биhиги, сахалар эрэйдээхтэр, диэммит бэйэбитин бэйэбит түhэрэбит, – эдэр дьахтар куолаhа титирэстээн ылла.

Кэтэhэн олорооччулар киириэхтээх кэбиниэттэрин аана дьэ аhылынна – кубаҕай сирэйигэр эмиэ да күөх, эмиэ да кыhыл кыраасканан тупсарыылаах, сип-синньигэс, быстыахча буолбут бииллээх саха кыыhа быган туран: «Кто первый, войдите!» – диэт, сонно төттөрү дьылыс гынан хаалла.

Бастакынан сэрии бэтэрээнэ оҕонньор киириэхтээх эбит да, кини хааман тэпсэҥэлээн иhэн, били оҕолоох эдэр дьахтар иннигэр тохтоон: «Эн урут киирэҕин дуо? Кыра оҕолоох киhи…» – диэтэ уонна сып-сымнаҕастык мичилийэ одуулаан турда.

– Мин… мин дуо? – диэн эдэр дьахтар, маҥнай соhуйан хаалан, кулгааҕа истибитин итэҕэйбэтэх курдук, оҕотун кууспутунан хамсаабакка олордо. Онтон эмискэ үлүгэр сулбу ойон туран, «баhыыба» диэбитинэн ааhан иhэн, оҕонньор бэгэччигин таарыйан, кэбиниэккэ быhа дьулуруйда.

– Дьэ, эмиэ этэн-тыынан тылыбыратан хайдах эрэ хотууска быhыылаах, – диэтэ эдэр дьахтары буойбут били эмээхсин, бары чочумча саҥата суох олорбуттарын кэннэ.

– Кэбиhиҥ, инньэ диэмэҥ. Мин тоҕо эрэ кини этэригэр киириниэх курдукпун ээ! – бэтэрээн оҕонньор күө-дьаа буолла. – Биирдэ баран эттэххэ, кыыс сөпкө, баар кырдьыгы этэр. Ону баара биhиги сөбүлүү истибэппит дии?.. Билигин ханна баҕарар итиннник, кырдьыгы туох баарынан туруору этэр киhини адьаhын сөбүлээбэттэр. Оннук киhини биллибэтинэн-көстүбэтинэн аргыыйдык туората, намтата сатааччылар. Эн, соҕотох буоллаххына, тугу да гымаккын.

– Ээ, ону мин билбэт суолум. Хантан да билиэхпиний дьиэ бөҕө киhи, – эмээхсин иэдэс биэрэн кэбистэ.

Оҕонньор аны Иван Даниловичка чугаhаан, тэпсэҥэлээн кэллэ:

– Хайа, бу эдэр киhи эмиэ тураҕын дуу? Хаhааҥҥыттан уочараттааххыный бу дьоҥҥо?

Кырдьаҕастаах эдэр хардарыта ыйыталаhан сэhэргэhэн бараллар.

– Эйиэхэ, үөрэхтээх, улахан үлэhит киhиэхэ дьиэни биэриэхтэрэ буоллаҕа дии, – диир оҕонньор эрэмньилээхтик.

– Оо, дьэ, ким билэр… боппуруос олус уустук быhыылаах, өтөрүнэн биэрбэттэрэ буолуо ээ… Дьиэҕэ наадыйааччы элбэҕэ бэрт. Хайа уонна кэтэҕинэн, киhи билбэтинэн араас киирии-тахсыы, кэпсэтиhии, туруорсуу ханна барыай! Оннугу биhиги сатаабат дьоммут, – Иван Данилович сонньуйа күлэн кэбиhэр.

– Сөпкө этэҕин, билсии-көрсүү диэн баар элбэҕи быhаарар дьыала. Бу мин, куоракка сүүрбэччэ сыл олорбут-үлэлээбит, куоракка олохтоох оҕонньор киhи, олоҕу, олох быhыытын-майгытын син удумаҕалыыбын дэнэбин. Аны дьон хайата барыстааҕын, туhалааҕын көрөн сыhыаннарын олохтууллар, сибээстэрин тутуhаллар. Билиҥҥи олоххо олус көнөтүнэн, судургутунан сылдьар киhи сүүйтэриитэ, ночоото элбиир быhыылаах… Чэ, ону үөрэх-хаар бөҕөтүн үрдүгэр сылдьар киhи бэйэҥ даҕаны бэркэ билэн-көрөн, өйдөөн сырыттаҕыҥ буолуо ээ!

– Кырдьык, билэн бөҕө буоллаҕа… Ардыгар, бэйэҥ билиэххин да баҕарбатаххына даҕаны олох обургу бэйэтэ биллэрэр, үөрэтэр-такайар, өйдөтөр. Биhиги, орто сааспытыгар тиийэн эрэр дьон, хонон турдахпыт ахсын харахпыт аhыллара элбээн иhэр. Ону барытын таскар таhааран иhитиннэрэриҥ даҕаны сатаммат, – Иван Данилович, өрө тыына-тыына, киириэхтээх кэбиниэтин диэки көрөн кэбистэ.

Ол күн: «Кэтэhэргитигэр эрэ тиийэҕит. Саҥа дьиэ үлэҕэ киириитэ олус аҕыйах», – диэн харданы ылан тахсыбыт Иван Таксин кэргэнигэр ол сырыытын кэпсээбитэ Саргылаанаҕа соhуччу буолбата. Арай Иван куобахтыы таарыйа аймахтарбар быйыл күhүн дьиэ маhын кэрдэрбэр көмөлөhүҥ диэҕим диир санаалаах Орто Эбэҕэ тахсабын диэн кэпсээн, кэргэнин ордук сэргэхситтэ, дьиктиргэттэ даҕаны.

– Дьэ, хата, сөп толкуйу булбуккун, лаппа хойутаан да буоллар, – диэбитэ Саргылаана, кэргэнин диэки да хайдах эрэ аhыммыттыы, эмиэ да мунчаарбыттыы көрөн олорон.

Оттон РФМШ тохсус кылааhын үөрэнээччитэ буолбут Степа Таскиҥҥа балаҕан ыйын күннэрэ бииртэн биир көтөн‑ааhан истилэр. Саҥа сиргэ-уокка, быhыыга-майгыга барыта ураты, сонун, умсугутуулаах.

Ильятыныын биир субуоталаах өрөбүлгэ дойдуларыгар Орто Эбэҕэ тахсан киирбиттэрэ. Степа ийэлээх аҕата, уоллара куоракка үөрэххэ киирбит дьон, үөрүүлэрэ улахан этэ.

– Эн физмат оскуолаҕа киирбиккин истэн баран, манна сорохтор, учууталлар да соhуйаллар, кыахтаах баҕайы киhини биhиги хаайа сылдьыбыт эбиппит дэhэллэр, – диэн ийэтэ, уолун сылаастык көрө-көрө, күө-дьаа буолан кэпсээбитэ.

Балта Вера: «Эчи хаарыаны! Куоракка да үөрэнэр буолбаппын ээ! Мин эhиил эмиэ РФМШ-ҕа киириэҕим», – диэмэхтээбитэ. Ону ийэтэ сөбүлүү истибэтэҕэ.

Степа мин үөрэххэ ылылларбар таайым аах көмөлөстүлэр быhыылаах, бэйэлэрэ ол туhунан тугу даҕаны эппэтэхтэрэ диэн дьонугар анаан-минээн кэпсээбитэ. Дьоно учуонай аймахтарыгар уон куhу уонна сибиэhэй тайах этин ыыппыттара.

Уол арахсыспат атаhа Ильятыныын Сэргэлээх иккитигэр уон төрдүс куорпуска биир хоско төрдүө буолан олороллор. Дьукаахтара онус кылааска үөрэнэллэр, онон физмат оскуола, Сэргэлээх иккитин олохторун, куорат быhыытын-майгытын үчүгэйдик билбит дьон быhыытынан, быдан сытыытык-хотуутук, чобуотук тутталлар-хапталлар. Кинилэргэ холоотоххо, Степалаах Илья быдан сыппах, муҥкук да курдук көстөллөр. Ол эрээри Илья Бояров хара маҥнайгыттан тылынан-өhүнэн күлэн-оонньоон, уҥа‑хаҥас бэрсиhэн, хардарсан, сорохторго балай да сытыы-хотуу уол курдук көстүбүт буолуохтаах. Оттон Степа, төhө даҕаны аҕыйахтык саҥардар, хоhун уолаттарыгар олус сирдэрбэтэ. Доҕоро Илья күлэн-оонньоон: «Күүстээх киhи аҕыйах саҥалаах буолааччы. Мин табаарыhым оннук киhи», – диэн «рекламалаан», Степа Таскин бэйэтин кыанар уолунан кылааhыгар биллибитэ.

Ханна да олоҕурбут үгэhинэн көhөн кэлэллэрин кытта хосторун уолаттара «сууйууну» туруоруохтаахтарын туhунан тыл-өс бырахпыттара. Ону Степа маҥнай сөбүлээбэтэҕэ, оскуола үөрэнээччилэрэ буолан баран хайдах арыгы иhиэхтэрэй диэн көнөтүнэн, быhаччы өйдөбүллээҕэ. Ол эрээри иккиэйэхтэригэр түбэhиннэрэн Илья: «Туруорбатахпытына сөбүлүөхтэрэ суоҕа. Биир бытыылканы атыылаhан аҕалан биэриэххэ. Ол кэннэ бэйэлэрэ биллиннэр», – диэбитэ.

Арыгыларын Сайсары маҕаhыыныттан туох да иҥнигэhэ суох атыылаhан, Илья иhигэр уктан, хосторугар кистээн киллэрбиттэрэ. Ол киэhэ 213‑с хос муҥур баhылыгын курдук туттар Ганя Винокуров, кылаастарын иитээччитэ Евдокия Ивановна киэhээҥҥи бэрэбиэркэтигэр киирэн тахсарын кытта хоhун аанын «чып» гына хатаат, уолаттары остуолга ыҥырбыта.

– Биhиги хамаандабытыгар эбии дьон кэлбиттэрин бэлиэтиэҕиҥ! – дии-дии, Ганя арыгытын кутуталаары ыстакааннарын иннигэр уурталаабыта. – Чэйиҥ, уолаттаар, биhиги ытык үгэспит, ким кими даҕаны букатын сыҥалаабат, иhиэн баҕарбат киhини күүhүлээбэппит. Киhи бэйэтин үтүө көҥүлэ. Ол кэннэ эhиги, саҥа дьон, өйдөөҥ кэбиhиҥ – бу аата ханнык да арыгылааhын буолбатах, көннөрү олохсуйбут үгэhи тутуhуу буолар. Куттанымаҥ, биhиги арыгы испэппит, биирдэ эмэтэ маннык мэниктиибит эрэ. Уонна бу түгэммит түөрт истиэнэбит нөҥүө букатын тахсыа суохтаах. Биhиги хоспут сибэтиэй сокуона оннук!

– Арыгы ханна да куотуо суоҕа, биhиэхэ да бириэмэтэ кэлиэҕэ, – диэбитэ Илья. – Этэргэ дылы, биhиги өссө даҕаны ситэ илик, күп-күөх, сиикэй буоллахпыт дии.

Атын уол – Миша Чемезов ыстакаанын түгэҕин сабар-саппат куттарбыта. Степалаах Илья кылыгыр ууну куттубуттара.

Аан бастаан бука бары доруобуйаларын туhугар диэн ыстакааннарын тыастаахтык охсуhуннаран халыр гыннарбыттара. Онтон хаппыт килиэптэрин кытта балык кэнсиэрбэтин убаҕас чэйинэн үттэрэ, наҕылыччы сэhэргэhэ, ардыгар хардарыта хаадьылаhа олорбуттара. Ганя, гитаратын ылан, тыаhата-тыаhата, ханнык эрэ саҥа ырыаны ыллаабыта.

– Ээ, биhиги кылааска үчүгэй аҕай кыргыттар суохтаар, – диэн Миша Ильяҕа кэпсиирэ иhиллибитэ. – Икки-хас син ничего кыргыттар бааллар даҕаны, занятайдар. Арай эhигини, быйылгы тохсустары, көрөр инибит? Эмиэ занятайга түбэhэммит саайыллан хаалабыт дуу? Эчи, куттала да бэрт!

– Һэ‑hээ, кырдьык! Миша-а, быйыл баҕас сэрэнээр эрэ… эмиэ босхо «моднай» ачыкы кэтээйэххиний? – диэн баран, Ганя Степаҕа ол Миша былырыыҥҥы сырыытын туhунан кэпсээри оҥостон эрдэҕинэ, эмискэ хосторун аанын тардан көрөн баран, тоҥсуйан лигийбиттэрэ.

Сонно: «Уолаттаар, аhыҥ эрэ, убайгыт, мин кэллим!» – диэн саҥа иhиллибитэ.

– Тараас табаарыспыт быhыылаах, – диэт, Ганя арыгылаах бытыылкатын оронун төбөтүнэн кистии уура охсубута. – Аhан биэрэ тардыҥ, аны халҕаны алдьатыаҕа.

– Күндү көмүс бырааттар, хайа туохтааххытый?.. Миэхэ өссө кыра тиийбэт, өссө баара буоллар, – Тараас токуруччу туппут сөмүйэтинэн куолайын тоҥсуйан ылар уонна остуолга турар ыстакааннар диэки минньигэс баҕайытык көрбөхтүүр. – Бу тугуй, буокка дуу, уу дуу?

– Ылан амсайан да көр, уу буолбакка! – Ганя бэйэтин ыстакааныгар чаанньыктан уу куттар.

– Баар-суох, собус-соҕотох сөбүлүүр убайгытын дьыл баhыгар-атаҕар биирдэ эмэтэ саныах да эбиккит, – Тараас туран эрэ иэҕэҥниирэ, байааттаҥныыра элбээн барар.

– Ээ, билигин дьыл баhа да, атаҕа да буолбатах ээ.

– Буоллун… син биир убаасы гыныахтааххыт, күндүлүөхтээххит баар-суох убайгытын эрэйдээҕи… Мин эhиэхэ, бэйэ бырааттарыгар, ону-маны көмөлөhүөм‑ ньымалаhыам этэ. Куруутун маннык дьалкыйан, буккуллан сылдьар диэтэххит дуу? Бу бүгүҥҥүбүн көрүмэҥ, сарсын соноҕос арҕаhыгар биирдэ баар буола түhүөм! Уол оҕо сорсуннааҕа диэн оннук буолуохтаах.

– Чэ, сөп, кырдьык, биирдэ эмэтэ саныахпыт… дьыл баhыгар дуу, атаҕар дуу, – диир Ганя, Тараас халыҥ саннын таптайа-таптайа.

– Ээ, миэхэ билигин наада эбээт! Сип-сибилигин! Өйдүүгүт дуо? – Тараас, иэҕэҥнии-иэҕэҥнии, Степалаах Ильяны дьэ таба көрбүттүү, одуулаhан турбахтыыр. – Хайа-а, саҥа ыччаттар кэлбиттэр эбит дуу?.. Тра-ди-ция диэн баар ээ манна, Сэргэлээх иккитигэр. Ону ким даҕаны, обкуом баартыйа даҕаны бобор, сотор кыаҕа суох. Ол туспа, суруллубатах сокуон… Бырааттар, ону үчүгэйдик өйдөөҥ, сэргээҥ эрэ уонна сөптөөх түмүктэ оҥостуҥ эрэ. Кэтэhэбин!

– Малышам пора спать, – диэбитинэн Илья остуолтан турар.

Степа эмиэ оронугар халбарыс гынна.

– Һы, малышам буола-буола! Хаhааҥҥа диэри малыш аатыра сылдьаҕыт? Туох аата доҕор?.. Улаатыахха, эр киhи – муж-щина буолуохха наада! – Тараас өссө да токуруччу тута сылдьар сөмүйэтинэн салгыны булкуйар. – Ол аата тугуй? Арыгыны да иhиэххэ, ардыгар охсуhуохха даҕаны, өссө быыhыгар кыргыттардыахха да сөп… Дьэ, ол аата буолар диҥнээх эр киhи диэн, бырааттар!

– Биhиги да бириэмэбит кэлиэҕэ, ол барыта ханна да куотуо суоҕа‑а, – дии-дии, Ганя эмиэ туран, оронун оҥостубутунан, суорҕанын сахсаҥнаппытынан барар.

Уолаттар төрдүөн, орон ороннорун булан, утуйардыы сыттахтарына, Тараас, өссө даҕаны ону-маны куолулаан саҥарбахтаан баран, байааттаҥнаан, иннинэн-кэннинэн хааман тахсан барда. Сонно Ганя хос уотун умулуннара оҕуста уонна Степалаах Ильяҕа туhаайан ити Тарас Иванов диэн кимин-тугун быhаарда: университекка физикаҕа үhүс кууруска үөрэнэр, 511‑с хоско олорор, билигин манна өрөмүөҥҥэ үлэлиир эбит, уолаттарга куруук сылдьааччы, сороҕор ити курдук арыгылааччы, уопсайынан, уолаттарга сыhыана үчүгэй.

Бу күннэргэ Степа кэтэhэр кэтэhиитэ – балаҕан ыйын 26 күнэ. Онно медицинскэй училище үөрэнээччилэрэ хомуур үлэтиттэн төннөн кэлиэхтээхтэр. Ол аата күндүттэн күндү киhитин, Күннэйин, көрсөр үөрүүлээх түгэнэ үүнүөҕэ! Бу бүтүн сүүрбэччэ хонук устатыгар кинини көрбөккө сылдьарыттан ордук куhаҕан ама туох баар буолуой?! Бу күннэргэ туох баар өйө-санаата, сүрэҕэ‑быара курдаттыы Күннэйгэ тартаран сылдьарыттан түөhүн иhэ хайдах эрэ кубус-кураанах, көҥдөй курдук буолла. Хас сарсыарда аайы санаабытынан уhуктар, киэhэтин санаабытынан утуйар, кэрэттэн кэрэ киhитэ тыаттан кэлэр кэмин тулуйбакка-тэhийбэккэ күүтэр да күүтэр.

ҮҺҮС БАҺА

– Дьэ, аттанан көрүүм, – диэтэ Иван Данилович, улахан үрүксээгэр тобус-толору өйүө аhын, таҥаhын-сабын, ботуруонун симэн баран, таҥнан тахсаары туран. – Хайа, хотун доҕорум, миигин алгыы хаалыаххын дуу, Баай Байанай мичик гыннын диэн, өттүк харалаах, илии тутуурдаах кэлээр диэн… – Ээ, чэ-чэ, этэҥҥэ сырыт эрэ диибин, сааҕа‑сэпкэ кытаатан сэрэнээр дуу диибин… саамай кылаабынайа ол буоллаҕа дии! – Саргылаана, быар куустан туран, өрө тыыммыта. – Айаҥҥар төhө эрэ эрэйдэнэҕин, онно-манна кэтэhэн-манаhан, үтүhэн-анньыhан муҥнанаахтыыгын! Эчи, бу сүгэhэриҥ да ыарахана сүрдээх, лиhийэн түhэн. Сорох сороҕуттан көҕүрэтэ түhүөххүн сөп эбит.

– Төрөөбүт дойдум, хаан аймахтарым тардыылара күүстээх, онон аара кыратык эрэйдэнэри улахаҥҥа уурбаппын. Кылаабынайа, хайдах эмэ гынан Орто Эбэбин буларым буоллар… – Чэ, эн туох да диэн түөрүйэлээ, адьаhын сыыспыккын – биир эмэтэ бэйэтэ массыналаах киhини булсуоҥ этэ. Эрдэттэн оннук тэриммэккэҕин. Оччоҕо быдан сынньалаҥнык сылдьыаҥ этэ, – дии-дии, Саргылаана кэргэнин куондардаах бэргэhэтин таҥас ыйыыртан ылан биэрдэ.

– Ну, ни-ча-буо! Хайдах эмэ сылдьыллыа. Былырыын бэлэм транспорга, халыҥ хампаанньаҕа да барсаммын улаханнык абыраммакка кэлбитим дии?!

– Оннук баара да… – Саргылаана үрүксээги аҥаар быатыттан өрө тардыhан Иван көхсүгэр сүгэригэр көмөлөстө. – Аата, лиhийэн түhэн ыараабытын! Мин оптуобус тохтобулугар диэри илдьиhэбин дуо? Икки өттүттэн туттахха чэпчэки буолуох этэ? Аны сааҥ баар ээ… Илистэриҥ буолуо.

– Саргылаанам саргылаах айаҥҥа сахалыы алҕаабыта, самнан-охтон биэриэм суоҕа диэн санаа аргыстаах таҕыстаҕым, – диэт, Иван хаатыгар угуллан сылдьар саатын ылан, дьиэтин халҕанын тэлэйэ баттаата.

Күhүҥҥү бүтэй былыттаах, эмиэ да убаҕас туманнаах сарсыарда сөрүүн, чэбдик салгына сайа биэрэн, түөhүн иhигэр кутуллан киирбитэ дьикти үчүгэй этэ. Бэйэтин дойдутугар, дьонугар-сэргэтигэр сылдьан бултуурун саныы-саныы, хас эмэ хонуктааҕыттан сүргэтэ көтөҕүллүбүтэ, сүрэҕэ күүрэн тэбиэлиирэ, сүhүөҕэ мөхсөрө. Өбүгэлэрин куттарын-сүрдэрин иҥэриммит төрөөбүт-үөскээбит төрүт сирин-уотун ураты тардыылаах, умсулҕаннаах буоларын Иван Данилович ол сарсыарда дьиэтиттэн тахсарыгар билэн сөҕө санаата. Кини дойдутугар сылдьыбатаҕа биэс-алта сыл буолан, кэлин хайдах эрэ тэйэ быhыытыйан барбыта. Сайын биирдэ эмэтэ кэргэттэрин илдьэ сир астыы таарыйа Орто Эбэҕэ тахсыан санаталаан ылара даҕаны, айаннарыгар эрэйдэнэллэриттэн саллан, Саргылаанатыгар ол туhунан биир да тылы быктарбата. Бэйэҕэр тырааныспара суох буоллуҥ да, хаста-хаста суол төрдүтүгэр, айан аартыгар хас ааhар массыынаҕа үҥэ‑сүктэ «куоластыырыҥ» чуолкай буоллаҕа эбээт! Аны хаhан, туох массыынаҕа түбэhэн, хайдах айанныырыҥ эмиэ биллибэт.

Иван Данилович, сүргэтэ көтөҕүллүбүт, бүтүннүү өрүкүйэ күүрбүт киhи, үhүс нүөмэрдээх оптуобус тохтобулугар чугаhаан эрэ баран, сүгэhэрин ыараханын дьэ биллэ. Били, кэргэнэ «лиhийэн түhэн» диэбитигэр дылы, үрүксээгэ ыарахана сүрдээх эбит! Иитиилээх ботуруону аhара элбэҕи ылан кэбиспит быhыылаах, ордук ол ыйааhына биллэр буолуохтаах.

Сайсары тохтобулуттан үhүс оптуобус толору дьонноох кэлэн: «Өссө ким баарый?» – диэбиттии, ойоҕоhунан турунан кэбистэ. Хата, манна улахан үтүрүйсүү-хабырыйсыы буолбата.

– На охоту… коо-бах? – диэн көп маҥан таҥастаах нуучча оҕонньоро кээҕинэс куолаhынан, кэлин олоххо утары олорон, Иван Даниловичтан ыйытар.

Онон сиэттэрэн куобахха бултааhын туhунан сэhэргэhэн бараллар. Оҕонньор аҕыйах сыллааҕыта илин, өрүс уҥуор, Чурапчылыыр суолунан Чаачыгый диэн сиргэ табаарыстарын кытта куобахтаабыттарын, бэрт элбэх куобаҕы бултаабыттарын туhунан өрө көтөҕүллэн кэпсээтэ.

– Аны булка барар кыаҕым суох… мин кэмим ааспыта, – диэн баран оҕонньор тыастаахтык өрө тыынан кэбистэ. – Айылҕаҕа сылдьыы, бултааhын диэн улуу дьол… Ону эhиги, эдэр дьон, өрүү өйдүүр буолларгыт уонна оннук дьолго тиксэр кэмнээх-кэрдиилээх. Бу аньыылаах сиргэ туох барыта уларыйа-тэлэрийэ, сүтэ, барана турар буоллаҕа эбээт!..

Иван Данилович Орджоникидзе аатынан болуоссакка оптуобус кэлиҥҥи аанынан, үрүксээгин кыбыттара сыhа-сыhа, арыычча түстэ. Аны ахсыс нүөмэрдээх оптуобуhу күүтэн турда. «Бултааhын диэн улуу дьол!» диэбит били оҕонньор кээҕинэс куолаhа кини кулгааҕар өссө да дуораhыйарга дылы. Ити билигин мөлтөөбүт-ахсаабыт кырдьаҕас киhи туох баар дууhатыттан дьиҥнээх ис санаатын таhыгар таhаараахтаабыта өтө көстөр. Барахсан үтүөкэн, сырдык да дууhалаах, киэҥ-холку көҕүстээх оҕонньор быhыылаах. «Туох барыта кэмнээх-кэрдиилээх», – ити эмиэ олох аhыытын-ньулуунун, үгүс тургутуутун этинэн-хаанынан билбит, мындыр, муударай өйдөөх кырдьаҕас киhи сөҥ, нүhэр тыллара.

Тохтобулга киhи аҕыйаҕа суоҕа да, хас даҕаны оптуобус кэлэн, тохтоон, дьону ылан аасталлар да, кэтэhээччи аҕыйыахтааҕар өссө эбилиннэ. Сүүрбэччэ мүнүүтэ турдулар да, арай ахсыс нүөмэрдээх оптуобус эрэ биллибэт. Аны, кыhайбыт курдук, бүтэй былыттаах халлаан ибиирэн эрэр кэриэтэ, самыырдаан киирэн барда.

Биир түгэҥҥэ үс оптуобус тэбис-тэҥҥэ субуруhан иhэллэрэ көhүннэ. «Однерка!», «Пятерка!». Ол аайы дьон туора-маары сырсыакалаhаллар, үтүөлэhэллэр-анньыалаhаллар… Дьэ, онтон ахсыс оптуобус күлтэhийэн кэлэн хорус гына тохтуурун кытта, айгыраабыт ааннара талыр гына аhылла биэрдилэр. Сонно, муҥхаҕа хаайтаран турбут балык үөрэ муҥха ийэтэ кыратык хайа тардыллыбытынан суксуруhа устан тахсалларын курдук, дьон оптуобус икки аанынан таҥнары кутуллубутунан бардылар. Кэлиҥҥи киhи өссө ситэ түhэ илигинэ да, күүтэн турааччылар ыгыта түсүhэн, үтүрүспүтүнэн, оптуобус ааныгар хатаастан харбыаластылар. Арай, омос көрдөххө, көлө бэйэтэ туох эрэ биллибэт, көстүбэт күүhүнэн дьону түргэн, күүстээх үлүгэрдик иhирдьэ оборон, эҕирийэн, тардан ыларга дылы.

Бу сырыыга Иван Данилович оптуобуска киирэр дьолго тиксэрэ адьаhын кылга ыйана сырытта – сүүнэ улахан сүгэhэрин дьон быыhыгар, онтон аан чанчыгар кыбыттаран, «Тоже мне охотник!» диэн сэнэбил, хадьырыйыы хатыылаах тылларын истэн, саамай тиhэҕинэн син оптуобус иhин булла. Ол кэннэ киниэхэ туох да наадата суох!..

«Максим Аммосов» теплоходка киирэн, оннун булунан, арҕааттан саба охсор ардахтан ньалҕарыйбыт килэгир киэҥ түннүгүнэн араас тутуурдаах, сүгэhэрдээх дьон тиэтэйэ-саарайа туруору кытылы кирилиэhинэн түhэн кэлэллэрин одуулаhа-одуулаhа, санаата хайыы-үйэҕэ кэннигэр – дьиэтигэр-уотугар буолбутун бэйэтэ даҕаны билбэккэ хаалла… Билигин кыргыттара Надялаах Галя номнуо оскуолаларыгар тиийэн, бастакы уруоктарыгар үөрэнэ, боччумуран аҕай тору-толлоччу туттан, бүтүннүү харах уонна кулгаах иччитэ буолан олордохторо. Иван Данилович бу олорон өйдөөбүтэ – дьиэтиттэн-уотуттан хас да хонукка тэлэһийэ барар эрээри, бу сарсыарда оронноругар утуйан буккурата сытар кыргыттарын оройдоруттан сыллаталаан ылбатаҕа, күhүҥҥү курас тыал курдук, курус санаа буолан ханна эрэ кутун-сүрүн дуу эбэтэр сүрэҕин-быарын дуу түгэҕэр сөҥөн сылдьар эбит. Сарсыарда син эрдэ турбута да, санаатыгар бастакы трамвайга хойутуом диэн өрүү тиэтэйэр, ыксыыр курдуга.

Теплоход инники аҥаарыгар биир даҕаны олох ордубат гына киhи бөҕө симилиннэ. Дьороҕор сотолорунан дьыраччы тэбинэн туран уп-уhун тумустарынан үрдүк мэҥэ халлааны олоотуу олорор тойон туруйалар курдук дьирэhэн турар көтөҕөр кырааннар анныларынан оргууй аҕай устан күөгэтэн истилэр. Ардах ибиирэрэ күүhүрбүт. «Илин эҥээргэ ардах хайаан эрэрэ буолла?» – диэн саныы-саныы, Иван Данилович трамвай уҥа эркинин түннүктэринэн хараҕын быраҕан ылбыта – халлаан хараҥа болоорхойунан биир тэҥник сабыллан, бүлүгүрэн, өhөн турар.

Сотору буолаат, дохсун долгуннарынан будулуйа сытар сүрүн үөскэ киирдилэр. «Бултааhын диэн улуу дьол!» диэн тыллар эмиэ дуораhыйар курдуктар уонна ол аайы Иван Данилович өйүн-санаатын өссө ордук өрүкүтэллэр, сүрэҕин-быарын эппэтэллэр. Иннигэр-кэннигэр дьон дорҕоонноохтук саҥаран кэпсэтэллэр. Ол быыhыгар кыра оҕолор саҥалара чаҕаараллар.

Иван Данилович биир сиргэ уhуннук хам хараҕаланан хамсаабакка олорон, устунан нухарыйан барбыт эбит – арай биирдэ көрбүтэ: аттыгар олорор дьоно оннуларыттан туруталаан эрэллэр эбит. Анньыалаhан-үтүөлэhэн тахсан, кэдэҥнии, салыбырыы турар хаптаhын далаhанан мүччү-хаччы үктэнэн, кырылас таастаах үрдүк кытылы буллулар – собус-соҕотох кыhыл оптуобус ойоҕоhунан буолан ыраах ойдом турар.

Дуолан анньыалаhыы, харбыалаhыы оптуобуска киирэргэ буолла.

– Тохтооҥ эрэ бу… кыра оҕону сэрэниҥ!

– Бу бачча үлүгэрдээх элбэх киhиэхэ собус-соруйан соҕотох оптуобуhу ыыталлар… издевайсы гыналлар!..

– Дьахталлар, олус атамааннаамаҥ эрэ… манна эhиги дьиэҕит тэлгэhэтэ буолбатах ээ.

– Ээ, сөпкө этэллэр, бэйэҕит дьиэҕитигэр тиийдэххитинэ эрдэргитин дьаhайаарыҥ!

– Ээ-йиис! Тохтоон эриэххит ээ… дьэ, эhигини даҕаны, хата, дьаhайыах курдукпут. Эhиэхэ баран баттата сылдьыахпыт дуо?!

– Бу сэбиэскэй былаас дьахталлары олус көҥүл-босхо ыытта, олус атаахтатта-таратта.

Ити курдук соҕотох оптуобус кып-кыараҕас, дьобойбут аанын былдьаhааччылар, сэниэлээхтик түhэн ибигирэтэр ардах анныгар туран, кыhыыларын-абаларын бэйэ-бэйэлэригэр тылларынан таhаара сатыы, үтүөлэhэ-анньыалаhа ыгыта түсүhэн эрдэхтэринэ, «Иккис оптуобус кэллэ-э!» диэн хаhыы иhилиннэ. Иван Данилович, дьон кэннигэр турар киhи, ол кэлбит оптуобуска барыан дуу, барымыан дуу быhаарына да илигинэ, дьон халҕаhата төттөрү эҕирис гынан, дьалкыйа хамсаан, кинини ыбылы анньан кыбыппытынан хас да хардыыны кэннинэн хаамтардылар. Хайдах эрэ биир түгэҥҥэ иннэ аhылла түстэ, сонно иннин диэки дьүккүйэн, хата оптуобус ааныгар чугаhаан хаалла. Үтүрүhүү-анньыhыы арыый уҕараата. Кэлин тиhэҕэр таhырдьа биир даҕаны киhи син туран хаалбата – бары симилиннилэр.

Бэс чагда мыраан үөhэ оптуобустарынан сыылларан тахсан, вокзал таhыгар сүөкэннилэр. Арай Иван Данилович көрдөҕүнэ, эдэр уолаттар-кыргыттар оптуобустан ким-хайа иннинэ үтүрүhэ-үтүрүhэ, төлүтэ көтөн тахсан, таас автовокзал үрдүк кирилиэhин диэки бууттара быстарынан тэбиннилэр. Кини, ыарахан сүгэhэрдээх киhи, дьон кэнниттэн автовокзалга киирбитэ, аны хаасса чуолҕаныгар эмиэ туспа моргуордаах-айдааннаах, анньыалаhыылаах уочарат буолбут. Ол аата оройуон киинигэр, Харбалаахха, барааччылар анньыhаллар эбит. Иван Данилович сааhыра барбыт дьахтар кэнниттэн турда да, сотору буолаат, «Харбалаахха билиэт бүттэ!» – диэн иhилиннэ. Сүүрбэччэ киhи, суостаахтык талыр гына сабыллыбыт чуолҕан фанератын диэки кылап-кылап көрбөхтөөн ыла, өссө саараҥнаан турбахтаатылар.

– Ыччаттарбыт күүстэринэн көҥү көтөн, быhа анньан кэбистилэр, билиэккэ син тииhиниэх дьону… – Ханан даҕаны бэрээдэк суох… барыта бардаак!

Ити курдук үс-түөрт дьахтар саҥа таhааран мөҕүттэ турдахтарына, автовокзал иннигэр өссө биир оптуобус, күлтэйэ устан кэлэн, тохтоото. Сонно сорохтор таhырдьаны былдьастылар.

Иван Данилович, билиэттээх дьон, үгэс курдук үтүрүhэ-үтүрүhэ, оптуобуска киирэллэрин билиэккэ тииhиммэтэхтэрдиин эрэҥкэдийэ көрөн туран баран, Харбалаахтыыр суол төрдүгэр барда. Хата, ол саҕана ардах түhэрэ мөлтөөтө, халыҥ былыттаах халлаан арҕаа саҕаҕа дьайҕарыах курдук сырдаан эрэр.

Кини суол төрдүгэр соҕотоҕун турда. Хас даҕаны таhаҕастаах массыыналар кэлэн аастылар – кэбиинэлэригэр бары дьонноохтор. Аны суол төрдүгэр турааччылар үhүөлэстилэр – икки эдэр уол кэллилэр. Өссө чаас курдук хороhон турбуттарын кэннэ, цистернатын ойоҕоhугар «Огнеопасно» диэн суруктаах массыына багдаhыйан кэлэн, оруобуна Иван Данилович иннигэр хорус гына тохтоото. Сонно Иван Данилович, ыарахан үрүксээгин сүкпүтүнэн массыына аанын тутааҕар илиитин тиэрдэн эрдэҕинэ, кэбиинэ аана бэйэтэ урутаан аhылла биэрдэ. Суоппар оройуон киинин ааhан илин диэки салгыы айанныыбын диэтэ. Кини бэрт кудуххай айаннаах, онно эбии элбэх саҥалаах-иҥэлээх, уол оҕо сытыыта-хотуута буолан биэрдэ. Кэпсэтиилэрэ бастаан булт-алт туhунан буолла.

– Дьэ, бу испэр ыксаан, тиэтэйэн аҕай иhэбин. Хайдах эмэ этэҥҥэ айаннаан тиийбит киhи сарсын сарсыардаттан саа сүгэн көрүллүө этэ, – дии-дии, суоппар уол, хаҥас өттүнэн элэгэлдьийэн ааhар сэндэҥэ тыа диэки хараҕын быраҕан ылар. – Бу ардах биhиги суолбутун мыыла оҥордоҕо… онно тиийэммин эрэйдэнэрбин санаатахпына, бирээмэ сүрэҕим ыалдьар. Бука, аакка киирбит Абааhылааҕым сыырын кыайан тахсыбакка, бу түүн сиргэ хонор киhи буоллаҕым буолуо… Чэ, бэйи, ол эрээри олус эрдэттэн санааны түhэрэр сатаммат! Мин да өлүү куобахтарым билигин ханна эрэ сырса сырыттахтара.

– Быйыл эhиги диэки куобах хайдаҕый? Дьон төhө бултаан эрэллэрий? – Иван Данилович туоhуласта.

– Син баар быhыылаах… эдэр уолаттар түүн-күнүс кыайаллар дэhэллэр. Сарсыҥҥыттан маассабай күрэх буолар, турар-турбат барыта турунар, көтөҕүллэр күннэрэ. Бэйэтэ туспа бырааhынньык курдук… – суоппар уол нөрүс гынан кэбиинэтин инники тааhынан халлаан диэки хантас гынан ылла. – Ардахпыт бу манан астан, тохтоон хаалара буоллар, өссө эбэн түспэтэр ханнык!

Массыына кумаҕынан, бытархай тааhынан томточчу кутуллубут дэхси ньуурдаах суол устун биир тэҥ кудуххайдык айаннаан куугунатан истэ. Сотору-сотору араас суол массыыналарын утары ааhаллар. Сирдэрин ортолоон эрдэхтэринэ, ардахтара эмиэ түhэн киирэн барда. Суоппар «хара кырыыстаах» халлааны нууччалыы-сахалыы булкуйан үөҕэн субуруҥнатта уонна: «Ол халлааным истэр кулгаахтааҕа эбитэ дуу, суоҕа дуу?» – бэйэтиттэн бэйэтэ да күлэн кэбистэ.

Суоппар уол Иван Даниловичтан ханна бултуу баран иhэрин уонна ханна тугу үлэлиирин ыйыталаста. Аны сэhэргэhиилэрин тосхоло билиҥҥи олоххо, бэлиитикэҕэ иэҕиллиннэ.

– Биhиги, ыраах тыа дьоно, ити перестройка, уларыта тутуу диэннэрин оччо-бачча өйдөөбөкккө олоробут ээ… Оо, дьэ, ол эрээри ханныгын да иhин, били, хойуу хаастаах оҕонньорбут эрэйдээх наhаалаахтаабыт эбит, олус кыаммат буолан баран, аҥаардас уордьан-мэтээл хомуйа эрэ олорбут курдук эбит дии? Кыыhа да кыыс аххан, күтүөтэ да күтүөт үс кырыылааҕа. Били, «Сулус күтүөтэ Чолбон диэммин» диэбиккэ дылы дьон буолан биэрдэхтэрэ. Талбыттарынан, бэйэлэрэ билэллэринэн дьаhайан, бас-баттах баран, норуот баайыгар-дуолугар көҥүл күөнэхтээн, Омоллоон олоҕор, Дьэргэстэй ыhыаҕар олордохторо, – суоппар уол чыпчырынан баhын быhа илгистэн кэбиhэр.

– Ол туhунан барытын биhиги кэнниттэн эрэ истэбит, соhуйабыт-өмүрэбит, – диир Иван Данилович, күлэ-күлэ. – Ол кэннэ сэбиэт былааhын норуот былааhа дии сырыт! Барыта тылга эрэ, барыта көрүнньүк, албын, хараҕы баайыы!

– Ээ, кэбис, доҕоор, наhаа инньэ диир сүрэ бэрт буолаарай… Оттон син сэбиэскэй былаас үтүөтүнэн бу кыра норуоттар киhи-хара буоллахпыт дии? Бачча сайдан хайаан… – Сайдыы баар эрээри, өссө үчүгэйдик, өссө күүскэ сайдыахтаах этибит, быдан ырааппыт буолуохтаах этибит.

– Мин, көннөрү киhи, көрдөхпүнэ, биhиги билигин даҕаны куhаҕана суохтук олоробут ээ.

– Ол эн санааҕар оннук… Дьиҥинэн, бу Саха сирин курдук айылҕа сүҥкэн баайдаах сир олохтоохторо «куhаҕана суохтук» эрэ буолбакка, дьиҥ кыахтаахтык, баайдык-дуоллук олоруохтаах этибит.

– Оттон эhиги, үөрэх-хаар үрдүгэр, киин сиргэ сылдьар дьон, дьиҥин билэн-көрөн эрдэххит, бу биhиги диэн баара дуо?

– Дойдубут ааспыт историятыгар, бу тутулбутугар олус улахан туорааhыннар, алҕастар бааллар эбит. Сэбиэскэй былааhы олохтооhунтан, гражданскай сэрииттэн саҕалаан барыта олус хабырдык барбыт. Барыта диктатура, күүhүнэн бүк баттааhынынан быhааран олоруу, утары көрбүтү умсары охсуу. Репрессиянан төhөлөөх дьон үтүөтүн суорума суоллаабыттара буолуой?! Биhиги ону барытын кэлин истэбит. Ааспыт историябытын өйдүүргэ дьон-норуот хараҕын аhыллыыта диэн саҥардыы саҕаланан эрэр… Уматык тиэйэр массыына дьэхси ньуурдаах, көнө сүрүннээх суол устун биир тэҥник айаннаан тигинэтэн истэ. Ардах сэниэтэ суохтук ибиирэр.

ТӨРДҮС БАҺА

Оройуон киинигэр Харбалаахха алтынньы саҥатыгар олорор сиринэн үлэ актыбыыстарын мунньахтара буола турара. «Олорор сиринэн үлэ – нэhилиэнньэни иитии-өйдөтүү сүрүн төhүүтэ» диэн дакылааты партия райкомун иккис сэкирэтээрэ Петр Михайлович Филиппов оҥордо. Ол мунньахха оройуоннааҕы үөрэх салаатын инспектора Нина Николаевна Яроева эмиэ ыҥырыллыбыта. Нэhилиэктэртэн, сопхуостартан парткомнар, маҥнайгы сүhүөх партийнай тэрилтэлэр сэкирэтээрдэрэ, зоналар штабтарын начаалынньыктара, сэбиэттэр бэрэссэдээтэллэрэ, оскуолалар дириэктэрдэрэ кэлбиттэр.

Райком иккис сэкирэтээрин дакылаатыгар нэhилиэнньэни иитэр-өйдөтөр үлэни, арыгылааhыны, табахтааhыны утары охсуhууну тэрийиигэ үчүгэй холобур быhыытынан Дабаан аҕыс кылаастаах оскуолатын дириэктэрин уонна төрөппүттэрин кэмитиэтин бэрэссэдээтэлин ыытар үлэлэрэ анаан-минээн ахтылынна. Чуолаан, ол оскуола үлэтэ бастыҥ уопут быhыытынан анаан-минээн холобурдаммыта Нина Николаевнаны ордук соhуппута даҕаны, бэркиhэппитэ даҕаны. Тоҕо диэтэххэ, кини ол дабааннар «уопуттарын» хара маҥнайгыттан, икки сыллааҕыта саҕаланыаҕыттан ыла, букатын сөбүлээбэт суола этэ. Ол туhунан быйыл күhүн үөрэх салаатын сэбиэдиссэйигэр Николай Ивановичка өскүөрүтүн этэн көрбүтүн «тойоно» ылымматаҕа. Оттон үгүс учууталлар көннөрү кэпсэтиигэ дабааннар арыгылааhыны, табахтааhыны утары ыытар үлэлэрин соччо сөбүлээбэттэрин биллэрээччилэр. Ол гынан баран, ким даҕаны сөбүлээбэтин туhунан биир да мунньахха, түмсүүгэ тыл аҥаарын даҕаны букатын быктарбаттар… Нина Николаевна өрдөөҕүттэн иитиллибит, хаатыйаламмыт санаата мунньах дакылаатыттан сылтаан эмискэ өрө күөдьүйэн, оргуйан таҕыста, манна эппэтэҕинэ, бэйэтин санаатын тоҕо тэбээбэтэҕинэ хайдах даҕаны сатаныа суох курдук буолла. Эбиэт кэнниттэн эрэ киниэхэ тыл биэрдилэр. Ол этиитэ, быстахтык ыллахха, бу курдук диэн таҕыста:

– Дабаан аҕыс кылаастаах оскуолатын салалтатын уонна кэлэктиибин нэhилиэнньэни кытта үлэҕэ саҥа көрүҥү көрдөөhүннэрин сүнньүнэн өйдүөххэ сөп. Ол эрээри ити кэлэктиип бу күҥҥэ диэри ыытан кэлбит үлэтин сүрүн ньыматын, мин туруору этэбин, букатын ылыммаппын уонна өссө сыыhанан ааҕабын. Дьэ, ол тоҕо, туох иhин диэххит. Үчүгэйдик өйдөөн‑санаан көрүҥ эрэ – ол Дабаан бөhүөлэгэр кимнээх арыгылыылларын, арыгы иhэллэрин уонна табах тардалларын бука барыларын тус-туспа испииhэктээбиттэр. Ол испииhэктэрэ төрөппүттэр уопсай мунньахтарыгар, зона түмсүүтүгэр, атын да мунньахтарга кытта бүттүүн истиигэ, билиигэ-көрүүгэ тахсар. Нэhилиэнньэни, дьону арыгыhыттар, арыгы иhээччилэр, өссө табахсыттар диэн араҥаҕа араарыы буолар. Ити, дьиҥинэн, иhэ истээх боппуруос! Киhини ыллыҥ даҕаны эн арыгыhыккын, эн иhээччигин эбэтэр эн ардыгар арыгылыыгын диэн чэпчэкитэ суох түмүктээhин оҥорор, ыар дьаралык ыйаан кэбиhэр диэн, өссө дьоҥҥо‑сэргэҕэ бүтүннүүтүгэр иhитиннэрэр-биллэрэр диэн… олус уустук, эппиэттээх дьыала! Ити, ардыгар, сороххор баттыгастаах, атаҕастабыллаах да буолуон сөп. Баҕар, сорох киhи этиэҕэ: мин биирдэ эмэтэ дьиэбэр-уоппар арыгыны амсайарбын иhээччи курдук сыаналыыллара букатын сыыhа, ону кытта ончу сөбүлэспэппин диэн. Эбэтэр ким эрэ этиэҕэ: Сиидэрэптээх, Макаараптаах даҕаны биhигиннээҕэр элбэхтик арыгы иhэллэр да, тоҕо эрэ ааттара биирдэ даҕаны ахтыллыбат диэн. Ордук сөбүлээбэтим баар: Дабаан оскуолатын учууталлара бөhүөлэк ыалларын дьиэлэринэн кэрийэ сылдьан арыгыттан аккаастанабыт, от-мас тиэйбит тырахтарыыска, суоппарга, ыалдьыкка да, хоноhоҕо да арыгыны туруоруохпут суоҕа диэн биир-биир илии баттатыы хампаанньатын ыыппыттара буолар. Дьэ ити туох үлүгэрдээх дьиэ кэргэн, ыал олохторугар орооhуутай?! Оруо маhы ортотунан. Өссө мин этиэм этэ – ити аата киhи тус бэйэтин олоҕор, көҥүлүгэр, быраабыгар орооhуу буолар диэммин. Ол ыалдьыппын дуу, хоноhобун дуу хайдах уонна тугунан аhатарбын-иhэрдэрбин дуу атын дьон ыйан-кэрдэн биэриэхтээхтэр эбэтэр оскуолам учууталларыттан ыйытыахтаах үhүбүн дуо? Өссө онуоха эбии кимиэхэ даҕаны арыгыны туруоруом суоҕа диэн баппыыска биэриэхтээх үhүбүн! Оттон бэйэ дьиэтин иhигэр хаhаайын дуу, хаhаайка дуу бэйэлэрэ быhаарыахтарын сөп этэ. Ити дабааннар арыгылааhыны, табахтааhыны утары ыытар хампаанньаларыгар оскуола оҕолорун кытыннараллара киhини бэркиhэтиэн эрэ сөп. Дьиэтээҕи быhыы-майгы информациятын сүнньүнэн оҕолортон хомуйаллар… Биhиги өрүү буоларын курдук, бииртэн бииргэ аhара түhэр, наhаалыыр үгэстээхпит. Онон мин Дабаан бөhүөлэгэ арыгыттан аккаастаммыт нэhилиэнньэлээх курдук көстөн, бастыҥ уопуту тарҕатааччынан буоларын биир бэйэм саарбахтыыбын, ылыммаппын… үксэ көрүнньүк, тас көстүү эрэ диэххэ сөп.

– Табаарыс Яроева, үлэлиир дьону баhааҕырдыбаккар көрдөhөбүн, – диэн эмискэ президиум уhун остуолун ортотугар олорор иккис сэкирэтээр Филиппов саҥата быhа түстэ.

Нина Николаевна, маҥнай соhуйан хаалан, мах бэрдэрэн, тохтоон ылла. Саалаҕа олорооччулар чуумпура түстүлэр, сүүhүнэн харахтар киниэхэ туhаайылыннылар. Кини чыпчылыйыах да түгэнигэр көрөн ылла – сорохтор кини диэки «Дьэ, кыыс оҕотоо, түбэстиҥ эбээт!» диэн хайдах эрэ сэтэрээбиттии көрөн олороллор. Оттон Нина Николаевна дьүөгэлэрэ, үөлээннээхтэрэ сорохторо эмиэ да аhыммыттыы, атыттар буоллаҕына «Кытаат! Кытаат, букатын чугуйума, куттаныма!» диэн бүк эрэнэрдии тонолуппакка одуулаhан олороллор.

– Мин бу этэрим сымыйанан, була сатаан дьону баhааҕырдыы буолбатах, дьиҥ баар суолу кэпсээтим. Итини мин эрэ билэр буолбатахпын уонна бу соҕотох мин эрэ санаам буолбатах! – Нина Николаевна, президиум остуолун диэки көрө-көрө, быhаара сатаата.

– Баhааҕырдыы буолбакка! Бэйэҕэр сөптөөх сыананы бэриниэххин наада, – микрофонунан күүстээх куолас доргуйда.

– Чэ, оччотугар… райком муударай ыйыытынан табаарыс Дьоруойаба салгыы тыл этэртэн тохтуур… – Нина Николаевна инньэ диэт, трибунаттан тэйэн эрдэҕинэ, саалаҕа олорооччулартан эдэр өттүлэрэ көхтөөхтүк ытыстарын таhынан бардылар.

Петр Михайлович, туох да буолбатаҕын курдук туттан, чыналлан олордо. Арай мыс курдук эттээх сирэйэ улам кытаран барда. Ол олорон, кип-килэгир ачыкытын тааhын кэннигэр саспыт кыараҕас харахтара кимнээх ытыстарын таhыналларын бэлиэтии көрөн хаалаары уҥа‑хаҥас сүүрэкэлииллэр.

Саала кэннин диэки кытыы эрээттэн саас ортолоох, күрэҥсийэн эрэр баттаҕын өрө тарааммыт киhи, хорос гына уhулу ыстанан туран, суон куолаhынан: «Туох аатай, киhи этэрин тууйан-хаайан түhэҥҥит! Наар хайҕалы эрэ истэ үөрэнэн хаалбыккыт быhыылаах», – диэн улахан баҕайытык бааҕынаата.

Мунньаҕы салайан ыытааччы партия райкомун сэкирэтээрэ Евгения Ивановна, салгыы тыл этээччини биллэрээри туран, ол саҥаны истэн тохтоон хаалла уонна туох да диэн булбатах курдук, мух-мах барда. Ол кэмҥэ Петр Михайлович, чыналлан олорон, эмиэ баргыытаата:

– Сөбүлээбэт буоллаххытына… кими даҕаны манна туппаппыт! Мунньаҕы мэhэйдээбэккитигэр көрдөhөбүн.

– Ээ, бэрт сөп, мэhэйдээбит аатыра-аатыра, кырдьык даҕаны, сыҥаланан олордохпунуй? – күрэҥсийэн эрэр баттахтаах киhи, эмиэ улахан баҕайытык саҥара-саҥара, эрээттэр быыстарынан аа-дьуо аан диэки дьулуста. – Барыга барытыгар былааскытын, кыаххытын көрдөрөҥҥүт, кими даҕаны тыыннарбаккыт, атын мнениени истэ да барбаккыт, барытын саба охсон иhэҕит… Хаhан эрэ син муҥур уhук кэлиэ, үтэhэҕит туолуо эбээт!

Кэлиҥҥи эрээттэн икки отуттарыттан саҥа тахсыбыт бадахтаах эдэр дьон ыстанан туран, эмиэ тахсан бардылар.

Мунньах салҕанан истэ.

Оттон Нина Николаевна, миэстэтигэр тиийэн олорон баран, өргө диэри уоскуйан биэрбэтэ, иэдэстэрэ итийэ-итийэ хайдах эрэ «дыр-дыр» гынар курдуктар. Санаата икки аҥыы хайыта тыыттарар: эмиэ да сыыстым дуу, дьон туох диэтилэр буолла диэн санаан ылар. Ол эрээри сонно: «Көстөн турар сыыhа суолу билэ сылдьан, бэйэ сөбүлээбэтин туох баарынан аhаҕастык этэр тоҕо сатаммат буолуой?!» диэн атын санаа киирэн кэлэн, саарбахтыырын сабыта охсорго дылы.

Мунньахтан тарҕаhалларыгар хас даҕаны дьүөгэлэрэ көрсө түhэн: «Саамай сөпкө эттиҥ, маладьыас кыыскын! Эйиигин өйөөччүлэр элбэхпит», – дэстилэр.

Баҕар, ол улахан өттө кини санаатын көтөҕөргө эрэ этиллибит тыллар буолаайаллар? Ханныгын да иhин, букатын олоҕо суох, оруо маhы ортотунан түhэн этии буолбата ини?

Аҕыйах хонон баран, биир күн Нина Николаевна сэбиэдиссэйэ анаан-минээн ыҥыртарбытыгар киирдэ. Маҥнай утаа оройуон оскуолатыгар инспекторскай бэрэбиэркэни ыытыы былааныгар өссө чуолкайдааhыннары киллэрэр, учууталлары аттестациялааhыҥҥа сөптөөх докумуоннары бэлэмнээhин тустарынан ыйыталаhа-ыйыталаhа, бэйэтин санаатын этитэлээтэ. Онтон кыратык тохтуу түhэн баран: «Аны маннык кэпсэтии…» – диэн саҕалаан эрдэҕинэ, эмискэ төлөпүөнүн тыаhа тырылыы түстэ. Хантан эрэ бэрт ыраахтан эрийэллэр быhыылаах, саҥалара чуолкайдык иhиллибэт.

– Нина Николаевна, өссө маннык кэпсэтии баар буолла, – диэн баран Николай Иванович, дьоhуннаах кэпсэтии буолуохтааҕын эрдэттэн биллэрэр курдук, кириэhилэтигэр тиэрэ түhэн, төбөтүн хоноччу тутунна. – Бэҕэhээ миигин райком иккис сэкирэтээрэ Петр Михайлович ыҥыран ылан кэпсэтэ сырытта уонна эйиигин кытта бэсиэдэлэhэрбэр сорудахтаата. Ону толороммун бу эйиигин кытта кэпсэтэбин.

– Тыый, ол тугу… туох туhунан? – Нина Николаевна, аан бастаан соhуйан хаалан, тута бааччы өйдөөбөтө.

– Туох туhунан диигин дуу? Бэйэҥ даҕаны искэр сэрэйэр инигин? Били, үнүргү буолбут мунньахха эн «уоттаах-төлөннөөх» тылы эппиккинэн сибээстээн.

– Һы, хайыы-үйэҕэ боппуруос оннук хааман эрэр эбит дуу?

– Хайдах дии санаабыккыный, оннук буолбакка! Кырдьыга даҕаны, эн онно олус туруорутук, холустук, хайдах эрэ сатамньыта суохтук кириитикэлээн тыл эппитиҥ… дьону, бүтүн кэлэктииби да өhүргэтиэх курдук.

– Дьэ, онон туох диэн түмүк оҥоhуллубутуй мин ааппар? Эбэтэр райком туох ыйыыны-кэрдиини, дьаhалы биэрдэ?

– Сөп‑сөп! Эн, Нина Николаевна, бука баhаалыста, киhи кэпсиирин тулуйан истэ түс дуу, оччоҕо барытын өйдүөҥ буоллаҕа дии, – Николай Иванович маҥан сүүhэ биллэрдик кытаран барда. – Дьиҥинэн да ыллахха, партия райкома диэн наада буоллаҕына хаhан баҕарар ыйыыны-кэрдиини биэрэр ыйаахтаах тэрилтэ диэн мин өйдүүбүн. Төhө даҕаны үнүр эн «райком муударай ыйыытынан» диэн юмордаан эппитиҥ иhин, биhиги бу сэттэ уоҥҥа чугаhыыр сыл устатыгар партиянан салаллан олордохпут дии!.. Эн бүтүн оройуон таhымнаах улахан мунньахха төhө эмэ саҥаны киллэрэн, саҥаны олохтоон үлэлиир дьону сыыhа тутуhаҕын-хабыhаҕын, бостуой саҥарбытыҥ. Дабаан оскуолатын кэлэктиибэ дьон туhугар сүрдээх бэриниилээхтик, ис дууhаларыттан бэркэ кыhаллан үлэлии-хамсыы сылдьаллар. Кинилэр уопуттарын атыттар сүрдээҕин сэргииллэр… хоту оройуоннартан тиийэ кэлэн анаан-минээн билсиhэн бараллар.

– Ол кинилэр үлэлэрин уопута биhиги оройуоммутугар тарҕаммыта тоҕо көстүбэтий, ээ? – Нина Николаевна тыл ыhыгынна.

– Үрдүттэн саба быраҕан итинник этэр сатаммат… – Ити курдук Николай Иванович өссө даҕаны уhуннук саҥарда-иҥэрдэ, итийэн-кутуйан быhаарда.

– Сөп‑сөп, дьэ, онон туох түмүккэ кэлбиттэрий? – диэн син биир ыйытта Нина Николаевна.

– Оттон райком… туох диэн түмүк оҥоро охсуоҕай? Биhигини көннөрү кэпсэтиҥ, өйдөтүҥ дииллэр буоллаҕа… – Ол аата өйүн-төйүн булларыҥ диэтэхтэрэ.

– Нина Николаевна, кыраттан да күрүчүөктэhэн түhэҥҥин… Хайдах эмэ гынан бэйэ-бэйэбитин өйдөhөн үлэлиирбит буоллар. Эн бу биhиги тэрилтэбитигэр, РОНО-ҕа, саҥа үлэhит буоллаҕыҥ дии. Онон маннааҕы быhыыны-майгыны сорох өттүн эн билбэтиҥ, ситэ өйдөөбөтүҥ да буолуон сөп. Ол кэннэ үрдүкү салалтаны кытта хаhан баҕарар өйдөhөн биир санаанан үлэлиирбит наада этэ. Кэпсэтиибит ол туhунан барар эбээт. Ардыгар дьоҥҥо более-менее тактичнай буолуохха диэн этээри гынабын. Онтон атын суох… – Николай Иванович эмиэ тырылаан иhэн тохтообут төлөпүөнүн үрдүгэр илиитин ууран баран, хатылаан тыаhыырын кэтэhэн олорбохтоото. – Эн, Нина Николаевна, эдэр киhи улахан инникилээххин уонна лично мин эйигин аныгылыы толкуйдаах, энергичнэй, саҥаны өйдүүр үлэhит быhыытынан испэр сыаналыырбын бүгүн бэйэҕэр аhаҕастык этэбин. Суох, ити ханнык даҕаны тыл кырааската буолбатах. Дьиҥ баар суолу, ис санаабын этэбин.

Ити кэпсэтиилэрин Нина Николаевна хас да хонук устатыгар өрүү эргитэ саныы сырытта, санаа аргыhа оҥоhунна. «Үрдүкү салалтаны кытта өйдөhөн, биир санаанан үлэлиирбит наада» диэн ити аата туох ис хоhоонноох этииний? Ити аата үрдүк салайааччыларбытын санааларын табар гына сыhыаннаhыахха диэн ис хоhоонноох этии буолар эбит. Ол аата үөhээҥҥи тойоҥҥо, нууччалыытынан эттэххэ, «угодить!» диэн суолталаах буолар. Тойон баҕатыгар, санаатыгар сөп түбэhэр гына сыhыаннас диэн. Ол аата миэхэ оннук көрдөбүл, ирдэбил баарын санатар, өйдөтөр быhыылара буоллаҕа… Дьэ, ону мин ылынабын дуу, ылыммаппын дуу? Ханнык суолу, хайатын тутуhабыный?..

Нина Николаевна сайын от ыйын бастакы күннэриттэн ыла үөрэх салаатын инспекторын быhыытынан куруутун күн быыhа суох сырытта. Кини сүрүн соругунан оройуон оскуолаларыгар тэриллибит үлэ уонна сынньалаҥ лааҕырдарын, звеноларын үлэлэрин билсиhии, олорго көмөлөhүү буолар. Үгүс лааҕырдар оттооhуҥҥа, сорохтор ходуhа бүтэйин оҥорууга уонна оҕуруот аhын үүннэриигэ үлэлииллэр. Үөрэх салаатын үлэhиттэрэ үгүстэрэ уоппускаларыгар баран, Нина Николаевна соҕотоҕун кэриэтэ кэрийэн таҕыста – бастаан утаа аҕыйах күн сэбиэдиссэйин массыынатынан сырытта. Онтон салгыы туох массыына көстөрүнэн, ардыгар санэпидемстанция, тыа хаhаайыстыбатын салаатын, райсовет үлэhиттэрин массыыналарыгар олорсон кэрийдэ. Ол курдук, от ыйа букатын биллибэккэ ааста.

Оннук түптээн олорбокко, өрүү кэлэ-бара сырыттаҕына, Орто Эбэттэн Отуукап Миша киирэн, иккитэ хаста үлэлиир сиригэр сылдьан сураста, ыйыталаста. Онтон Нина Николаевна атырдьах ыйын 10 күнүттэн аҕыйах хонукка уоппуска ылан, бэйэтин дьонугар Хомустаах бөhүөлэгэр барда. Онно икки нэдиэлэ устатыгар аҕатыгар окко көмөлөhөн, быыhыгар сир астаан, айылҕаҕа сылдьан, олус үчүгэйдик сынньанна. Оройуон учууталларын үгэс буолбут атырдьах ыйынааҕы мунньахтарын иннинэ эмиэ үлэтигэр тахсыбыта. Мунньах тэрээhинин түбүгэр-садьыгар сүүрбүтэ-көппүтэ. Биирдэ куоракка киирэн, үөрэх министиэристибэтигэр сылдьан тахсыбыта.

Арай мунньах буоларын нөҥүө күнүгэр дьиэтигэр эбиэт кэнниттэн хонтуоратыгар киирэн, туруору кирилиэhинэн дабайан иккис этээскэ тахсан истэҕинэ, кэнниттэн ким эрэ кэлэн көстүүмүн сиэҕиттэн биллэр-биллибэттик тарта. Соhуйан эргиллэ түспүтэ – Миша Отуукап кип-киэҥинэн бүрү-бүлтэччи көрбүтүнэн бу турар эбит. Илиитин уунан дорооболоhо-дорооболоhо, кэккэлэhэ хаамсан, үөhээҥҥи көрүдүөргэ тахсыста. Онно үөрэх салаатыгар үлэлэрин быhаартарар, бирикээстэрин таhаартарар учууталлар элбэхтэрэ, сорохтор көрүдүөргэ күүтэн тураллара.

– Дьэ, эйиигин сайыны быhа букатын сүтэрэн кэбистим ээ, – дии-дии, Миша көрүдүөргэ турар учуутал кыргыттар диэки көрөн ылла. – Киин сиргэ киирбит киhи букатын таба туттарбаккын дии?

– Оттон… үлэм оннук ээ, үксүн кэлии-барыы. Мантан инньэ арыый тохтуур инибит. Эн туохха киирэ сылдьаҕын? Орто эбэлэр, хайа, хайдах-туох олороллор?

– Ээ, үчүгэй буоллаҕа… үчүгэйдэр. Мин «Сельхозтехникаҕа» сылдьыахтаахпын, сапчаас ыла.

– Бүгүн төннөр буоллаҕыҥ дии?

– Төннүмүнэ… – диэтэ Миша симиктик уонна, – Туох… кыратык таhырдьа тахса сылдьыахха эрэ, – диэн эбэн сибигинэйдэ.

– Ол тоҕо? Ол аата туохпутуй? – диэтэ Нина Николаевна, эмиэ сибигинэйэн.

– Чэ, мин таhырдьа күүтүөм, – диэт, Миша лиhир-лаhыр үктэнэн кирилиэhинэн аллара түhэ турда.

Нина Николаевна адаарыҥнас дьон быыhынан үлэлиир хоhугар киирэн, көстө түhэн баран, таhырдьа тахсыбыта – Миша, мичээрдээн кэбиhэ, күүтэн турара.

– Чэ, массыынам ол турар… бардыбыт дуо? – Миша бүлтэччи көрбүт хараҕын дьээбэлээхтик сүүрэкэлэппитэ.

– Бэйи, доҕоор, бу эн миэхэ хаhааҥҥыттан хамандыыр буолбуккунуй? Эбэтэр былыргы Манчаары Баhылай курдук күрэтэн барар санаалааххын дуу? Ханна хара тыаҕа таhааран хаспахха хаайан олордоору… – Нина Николаевна дьээбэлэhэн хадьардаспыта буолла.

– Табаарыс иниспиэктир, дьиэҕэр илдьэҥҥин чэйдэтэҕин дуу, суох дуу? Аччыктаан, утатан аҥаарыйан иhэбин.

– Тыый, кэбиис-кэбис, аҥаарыйыма, кытаат! Бэттэхтээ дуу? – кыыс тэйиччи турар самосвал массыына диэки хаампытынан барда.

– Таарыччы ханна олороргун билэн тахсыам этэ… – Миша кыыс диэки сүрдээх сымнаҕастык имэрийэ көрөн ылла.

– Торҕоннообут тойону тоторор аhым-үөлүм суох да буоллар… – Ээ, мин чэй да истэхпинэ сөп… утатыым улахан.

Сэбиэскэй уулусса оҥхойдорун очумаастарыгар-чочумаастарыгар самосвал массыыналарынан өрүтэ өндөҥөлөтөн, тимир куусаптара тигинии тыаhаан, тилигирии мөхсөн, кыhалҕата суох күттэрэн истэхтэринэ, биир уулусса муннугуттан милииссийэ куормалаах икки киhи тахсан кэллилэр. Лейтенант погоннаах эдэр уол, уҥа илиитин күөрэс гыннаран, «тохтооҥ» диэн бэлиэ биэрдэ.

– Түбэстибит буолбаат! – дии-дии, Миша массыынатын бытаардан уулусса кытыытын диэки салайда.

– Эс, суол быраабылатын тугу даҕаны кэспэккэ иhэҥҥин дуо?

– Тутуhа сатаатахтарына тугу баҕарар булуохтара… – Ама, оннук гыннахтарай?

Массыына тохтуурун кытта милииссийэлэр иккиэн кэбиинэ уҥа аанын тэлэйэ баттаат, Нина Николаевнаны үтэйэ-үтэйэ, туох да бокуойа суох иhирдьэ киирбитинэн бардылар.

– Хайа, бу аата тугуй? Туох үлүгэрэ буолла? – Нина Николаевна сөбүлээбэтэҕин тута биллэрдэ.

– Биhиги эйигин кытта кэпсэппэппит, суоппарга наадалаахпыт, – диэн сержант погоннаах уол утары саҥаран дьабдьыгыратта. – Убаайка, биhигини арҕааҥҥы «Молочнайга» илдьэн быраҕа оҕус эрэ, үүттэн матаары гынныбыт.

– Кырдьык, ыксал буолла… бука баhаалыста, илдьэн биэрбэккин ээ? – лейтенант эйэҕэстик көрдөстө.

– Оо, уолаттаар, мин тиэтэйэ аҕай сылдьабын, атын массыынаны туппаккыт ээ? – Миша көрдөhөн көрдө.

– Кими тутарбытын бэйэбит үчүгэйдик билэбит, онно эн сүбэҕэр наадыйбаппыт! – сержант эмиэ дьабдьыгырыы түстэ. – Буолуммат буоллаххына, отделга бардыбыт, онно быhаарсыахпыт!

– Суох, суох! Биhиги эйиигин тутар, хайыыр да санаабыт суох ээ, көннөрү көрдөhөбүт эрэ, – лейтенант уол кэбиинэ аанын өссө да саппакка олордо.

– Туох аатай, бу ыган-түүрэн түhэҥҥит… – Нина Николаевна хардары киирсэн эрдэҕинэ, Миша тоҥолоҕунан имнэнэн тохтотто. – Сах салаатын, бардыбыт! – диэт, массыынатын ускуораhын холбоото.

Туора уулусса тоҕойугар эргиллэн, арҕаа диэки төттөрү айаннаатылар. Миша даҕаны, Нина Николаевна даҕаны биир да тылы быктарбакка, бу дьонтон түргэнник босхолоно охсубут киhи эрэ диэн санаалаахтар.

Үрүҥ ас маҕаhыынын иннигэр тиийэн түhэрэллэригэр сержант уол: «Манна төhө элбэх бириэмэ сүтүөҕэй… аҕыйах мүнүүтэни баран…» – диэн саҥара-саҥара, кэбиинэттэн таҕыста.

– Баhыыбаҥ ити дуо? – диэн хаалла Нина Николаевна.

Эмиэ илин диэки тигинэтэн-таҕынатан истилэр. Соҕуруу диэки барар туора уулусса куоhааҕар баhыллыбыт чалбаҕы кэстэрэн тахсан, сыыр анныгар турар түөрт кыбартыыралаах дьиэ туhаайыытыгар тохтоотулар.

– Чэ, мин манна олоробун… Хайыыгын, киирэҕин дуо? – диэн ыйытта кыыс.

– Бэрээдэги көрөр ааттаах дьоммут дэлби кыыhырдан, аhа да суох тотордулар быhыылаах. Киирэн уу эрэ иhиэҕим… Хайа уонна эйигин үлэҕэр суохтаан туруохтара дии? – диэтэ Миша, массыынатын мотуорун умулларан баран.

Нина Николаевна дьиэтигэр киллэрэн, уолга улахан ыстакаанынан чэй иhэртэ, ас тардаары гыммытын буолуммата. Дьиэттэн тахсалларыгар Миша: «Аны эн олорор сиргин биллэҕим, сылдьа үөрэнним да, атаҕым бэйэтэ да аҕала турара буолуо», – диэтэ.

– Оттон хайыаххыный… атаҕыҥ аҕаллаҕына, баҕар, сылдьаар, – кыыс, күлэ-күлэ, хардарда.

Ол эрээри балаҕан ыйын устатыгар Миша Отуукап биирдэ даҕаны көстүбэтэ. Оттон Нина Николаевна хайдах эрэ иhигэр кэтэhэ сылдьар, бу тиийэн кэлиэ диэн саныыр буолан хаалла.

БЭҺИС БАҺА

Өрөспүүбүлүкэтээҕи физика-ахсаан оскуолатын тохсус кылааhын үөрэнээччилэрэ, арахсыспат атастыылар Степа Таскин уонна Илья Бояров биир субуота киэhэ Сэргэлээх иккититтэн Петр Алексеев аатынан уулуссаҕа медицинскэй училище уопсай дьиэтигэр буолар дискотекаҕа бардылар. Ол иннинэ Степа Күннэйтэн дискотекаҕа эҥин атын ыччаттары букатын киллэрбэттэрин туhунан истибитэ. Ол да буоллар уолаттар, санаалара батарбакка, син биир тиийбиттэрэ эрэ баар буолбута.

Көрүдүөргэ киириигэ тимир эрэhиэҥкэ быыс нөҥүө дабыталларыгар кыhыл таҥастаах кыргыттар бөлүөхсэн тураллар. Аан хоско уол-кыыс бөҕөтө мустубут. Иhирдьэ ыраах музыка тыаhа быысталы биэрбэккэ тиҥийэр.

Степа манна үhүс төгүлүн сылдьар, билэр киhи быhыытынан, ыччаттар быыстарынан көрүдүөр ааныгар дьулуруйан тиийдэ. Манна үнүргү сырыытыгар Күннэйи билэр кыыс түбэhэн, уhуннук кэтэhиннэрэ барбакка, ыҥыра охсон аҕалбыта. Онно бу аан аттыгар туран, биир ыйтан ордук хонукка ыраах-ыраах тэйсэн сылдьыбыт дьон, кылгастык даҕаны буоллар, сүрдээх истиҥник сэhэргэспиттэрэ. Күннэй сопхуоска хортуоппуй хостооhунугар үлэлээн-хамсаан, салгыҥҥа сылдьан буhуурҕаан, хайдах эрэ өссө улааппыт уонна арыый аҕай эт туппут курдуга. Арахсалларыгар Күннэй таhырдьа тахсыhан, үрдүк кирилиэскэ туран атаарбыта. Онно кини «куоракка сэрэнэ сырыт, хараҥаҕа соҕотоҕун кэлбэт буол» диэн сүбэлии хаалбыта… – Күннэй Сивцеваны ыҥырыҥ эрэ! Күннэйи, Күннэйи! – диэн кыргыттар хаhыытаhаллара көрүдүөр түгэҕин диэки ыраата турда.

Чочумча буолан баран, Күннэй илэ бэйэтинэн бу көтөн‑мөҕөн тиийэн кэллэ. Хоhугар соҕотоҕун кинигэ ааҕа, ханна да тахсыбакка сыппыт эбит.

– Эhигини бачча хойут кэлиэхтэрэ дии санаабатаҕым ээ, – дии-дии, иккиэннэрин кытта илии тутуhан дорооболосто.

Аан хоско атын сиртэн кэлбит уолаттар өссө элбээтилэр. Сорохтор эмиэ билэр кыргыттарын ыҥыртаран ылаллар. Көрүдүөр тимир эрэhиэҥкэ аана аhыллан-сабыллан олуона улаханнык тыаhыыр.

– Ити биhиэхэ дискотека бөҕөтө буола турар да, мин онно сылдьар санаам суох этэ… Арай эhиги киирэргитин көҥүллүүллэрэ буоллар, – Күннэй икки аҥыы гына өрүммүт уп-уhун суhуоҕун төбөлөрүн холбуу тута-тута, көрүдүөргэ киириигэ иhирдьэ турар, илиилэригэр кыhыл таҥастаах кыргыттар диэки хараҕын быраҕан ылла, – Бэйи, мин бараммын көрдөhөн көрүүм эрэ.

Күннэй инньэ диэт, ыччаттар быыстарынан ол диэки курбачыс гынан хаалла. Балачча буолан баран, төннөн кэлэн: «Сатаммат эбит, кыргыттар бэйэлэрэ син көҥүллүө эбиттэр даҕаны, дьуhуурунай иитээччилэртэн куттаналлар. Хайа уонна биири көҥүллээтиҥ да, манна турар ыччаты барытын киллэриэххин наада дэhэллэр», – диэтэ.

– Оо, куhаҕан эбит! – Степа иhиллэр гына өрө тыынна.

Таhырдьаттан лаппычах дүлүҥ курдук, намыhах уҥуохтаах түөрт-биэс уол, бэйэ-бэйэлэрин кытта кырдьык-сымыйа икки ардынан тардыалаhан-анньыалаhан, кинилэр аҕай буолан тоҕо анньан киирдилэр. Арыгы иhэн кэлбиттэрин, холуочуктарын кистиэхтээҕэр собус-соруйан көрдөрө, биллэрэ сатыыр курдуктар.

– Эй, Жора-а, биhиги бу ханна кэллибит? Бу ханнык общаганый? Где я?

– Бу «Кобылий двор» диэн. Сахалыыта биэлэр тиэргэннэрэ, биэлэр титииктэрэ диэн.

– О-hо, үчүгэй эбит!.. Дьэ, билигин биир эмэ эрэйдээҕи тардыахпыт, – муус маҥан саал былааттаах, тирии сонноох, «дьуос» баттахтаах уол, икки өттүнэн дьалкыччы хааман, ыччаттар быыстарынан көрүдүөр эрэhиэҥкэ ааныгар тиийэн бокуойа суох тардыалаан лиhиргэппитинэн барда.

– Эн кимиэхэ кэллиҥ? Туох наадалааххын? Тоҕо ааны тардыалыыгын, тохтоо? Тохтоо! – иhирдьэттэн дьуhуурунай кыргыттар саҥалара кутаалана түстэ.

– Кимиэхэ даа?.. Суох, оттон мин эhиэхэ барыгытыгар кэллэҕим дии! Оннук сатаммат дуо? Эhиэхэ кэллим да, киириэхтээхпин. Онон бүтэр!

– Кими даҕаны киллэрбэппит, суох-суох!.. Өссө итирик кэлэ-кэлэҕит!

– Һы, ол мин бэйэм дьыалам… Сэбиэскэй киhи ханна баҕарар сылдьара көҥүлэ эбээт! Ону эhиги тоҕо туормастаhаҕыт? – уол ааны өссө күүскэ тардыалаан лигиргэттэ. – Кыысчаан, мин… мин эйиэхэ кэлбитим ээ, эн бэйэҥ ыҥырбытыҥ дии!

– Сымыйалаама! Мин эйигин билбэппин уонна билиэхпин да баҕарбаппын!

– Өссө айдаарар, тохтообот буоллаххына сибилигин милииссийэни ыҥырыахпыт. Эйиэхэ оннук наада дуо? – Иккис кыыс өссө утары кимэн истэ.

– Ром, аа, Ром! Кэбис, наhаалаама… чы-хаал диэ кинилэри! Дальше бардыбыт… – Жора диэн ыҥырыллыбыт уол киhитин сонун сиэҕиттэн тардыалаата. – Манна приветлибэйдэрэ суоҕа бэрт эбит. Более-менее уютнай миэстэни булуохпут.

Атын уолаттар эмиэ киhилэрин ааттаатылар.

– Ну, ладно, баҕар, буоллун даҕаны… кырдьык, атын үчүгэй сиргэ барыахпыт, – диэт, «дьуос» баттахтаах уол тимир ааны өссө биирдэ ытыhынан охсон лас гыннарда уонна саннын дараччы туттан бытааннык эргилиннэ.

Ол уолаттар киирбиттэрин курдук, тоҕо ааллаан, силбиэтэнэ силэйэн, тахсан бардылар.

– Хайа, биhиги манна бу курдук, кыбыллан турабыт дуо? Ханна эмэ хаампаппыт дуо? – Күннэй муус-маҥан, нарын тарбахтарын төбөлөрүнэн уолаттары санныларыттан таарыйан ылла.

– Кырдьык даҕаны, бардыбыт-бардыбыт! – Илья, курбачыс гынан, бачыыҥкалаах атаҕын биирдэ «лас» гына үктээтэ.

– Саатар, «Центральнайга» киинэҕэ барыаххайыҥ, – диэн Степа эбэн биэрдэ.

– Оччоҕо мин таҥнан манна сотору тахсыаҕым… Ээ, арба даҕаны, уолаттаар, маннык баар – хоско бииргэ олорор дьүөгэбин барыс диибин дуо? Настя Максимова диэн сүрдээх сэмэй, үчүгэй баҕайы кыыс. Бэйэтэ Бороҕон.

– Өссө үчүгэй, өссө табыллар буоллаҕа дии! – Степа ытыhынан Ильяны санныгар оҕуста.

– Оо, Айыым Таҥарам, абыраа! – Илья кириэстэммитэ буолан сапсыммахтаата.

Уолаттар күүппүт санааларыгар уhун баҕайытык истиэнэҕэ өйөнөн турдулар. Иhирдьэттэн музыка тыаhа тохтоло суох иhиллэр. Көрүдүөр аанынан училище кыргыттара төттөрү-таары элэстэнэн, хобулуктарын тыастара тоhугураhаллар.

– Дьэ, бу биhиги кэл-ли-биит! – диэбитинэн Күннэй хап-хара халтан сонугар муус-маҥан баайыы бэргэhэлээх, эмиэ оннук саал былааттаах бу тахсан кэллэ.

Кэнниттэн киниттэн арыый намыhах уҥуохтаах, төп‑төгүрүк эттээх сирэйдээх, хойуу хаастаах дьүөгэтэ кыыс, сэрэммит курдук, тэйиччи соҕус турунан кэбистэ.

– Бу мин подругам… билсиhэн кэбиhиҥ, – Күннэй дьүөгэтин илиитинэн хаба тардан чугаhатта.

– Степа диэммин.

– Мин – Ылдьаабын.

– Настя диэммин, – диэн симик саҥа иhилиннэ.

– Чэ, уонна сыыйа-баайа кэпсэтэн, билсиhэн иhиэхпит буоллаҕа дии, – Күннэй бастаан, ыччаттар быыстарынан таhырдьа диэки дьулуруйда.

Таhырдьа тахсыбыттара – хараҥа халлаан аргыый аҕай хаардаан намылыта турар. Сүрдээх намыын, ичигэс, нуhараҥ киэhэ буолбут. Ол эрээри куорат обургу тыаhа-ууhа, өрүскэ сааскы көмүөл мууhа устарын курдук, биир күрүс куугунуу, ньириhийэ турар. Уулусса лаампатын сырдыгар ньуолах түү курдук хаар хойуутук тэлээрэ түhэрэ хайдах эрэ уратытык, дьиктитик көстөр.

– Уой, үчүгэй даҕаныы! – Күннэй икки илиитин өрө уунан, халлаан диэки хантайан турда.

– Автобустанабыт дуу? Сатыылыахпытын ырааҕа бэрт буоллаҕа, – диэтэ Степа, уулусса хоту өттүн диэки одуулаhа-одуулаhа.

– Анарааҥҥы тохтобулга бардыбыт, – Күннэй дьүөгэтин хонноҕун анныттан ылла. – Илья-аа! Дьэ, ухаживайдыыр үлэҕин умнума эрэ! Киhини скучаайдата сылдьаайаҕыный?

– Тыый, туох диир тылгыный, барытын билэбин, үчүгэйдик өйдүүбүн, – Илья хап-сабар Настя аттыгар баар буола түhэн, сэргэстэhэ хаамсан истэ.

– Хайыыбын? Хаар туhунан хоhоон ааҕарым дуу? Эбэтэр ырыа ыллыырым дуу?.. Ээ, кэбис, ити ыллыыбын диэн киhиргээн кэбиhээхтээтим. Мин куолаhым диэн халҕан хаахыныырын курдук буоллаҕа эбээт! Баҕар, онтон арыый ордуга дуу?

Лермонтов аатынан уулуссанан массыына сырыыта арыый аҕай уҕараабыкка дылы. Бэhис нүөмэрдээх оптуобус уhуннук күүттэрэн баран кэллэ. «Киин» кинотеатрга тиийбиттэрэ – киэhээҥҥи сеанстарга хайатыгар даҕаны билиэт суох буолан биэрдэ. Онон кинотеатр иннигэр турбахтаан баран, Ленин проспегынан аа-дьуо төнүннүлэр.

– Хата, доҕоттоор, Сэргэлээххэ барбаппыт дуо? – диэтэ Степа соhуччу, биир нүөмэрдээх оптуобус ааhан эрэрин көрөн. – Онно баҕас бэйэбит тэлгэhэбит буоллаҕа дии!

– Кэбиис, билигин чаас ырааттаҕа. Биhиги хойутаатахпытына аны уопсайбытыгар киллэриэхтэрэ суоҕа ээ, – Күннэй ыраас куолаhа намыыннык лыҥкынаата.

Халлаан биир кэмник хаардаан намылыта турда. Ичигэhэ, нуhараҥа үчүгэйэ сүрдээх! Киhи бу маннык сырыттар сылдьыан, аа-дьуо хаама туруон курдук. Күннэй бу түгэҥҥэ – кыстык хаар хара сири маҥхата үллүктүү турдаҕына, эмиэ төрөөбүт-үөскээбит, кыра оҕо сааhын атаарбыт, бэйэлээтэр бэйэлээх төрүт дойдутун Томмотун, хайдах эрэ эмискэ тэhэ астаран, аhара сып-сытыытык санаан-ахтан кэллэ. Ахта санаата кинилэр Алдан өрүс эмпэрэ кытылын үрдүгэр турар хаптаhын олбуордаах, эргэ дьиэлэрин тэлгэhэтин маҥнайгы хаар муус-маҥан суорҕанынан сып-сымнаҕастык сабарын, саҥа хаардаах сарсыарда чэгиэн-чэбдик салгына дьиктитик сайа биэрэрин. Ахта санаабыта хойуу, көп киистэлээх лабаалардаах бэс чагданан хайыhардыырын, аттыларынааҕы кумах томтортон кыракый, тэҥ саастаахтар мустан салаасканан, ардыгар көннөрү хаптаhыҥҥа олорон баран элээрдэн түhэллэрин, уу кутан оҥоhуллубут катокка атахтара ыалдьыар диэри хаҥкылыылларын. Аҕынна Алдан өрүс аҥаат-муҥаат урсунун, кый ыраахха диэри көҕөрө тунааран тумарыктыйа көстөр хос-хос мэҥэhик хайаларын… Бэйэ төрүт дойдута эн ханна даҕаны уонна ханнык даҕаны үтүө сиргэ-уокка сырыттаргын хаhан баҕарар эйигин тарда, ыраахтан ыҥыра сылдьар буолар эбит!.. Оо, онно аҕата баар эрдэҕинэ, олус даҕаны үчүгэйдик, дьоллоохтук олорбуттара!..

Күннэй ол киэhэни быhа боруҥуй хосторугар уhуннук уута кэлбэккэ сытан, наар дойдутун Томмоту, Алданы, онно баар дьүөгэлэрин, доҕотторун, аймахтарын санаан таҕыста. Устунан оhолго өлбүт аҕатын санаан, эмиэ хайдах эрэ ис-иhиттэн кэбирээн, суорҕанын иhигэр сыҥсыйан ытаан барда. Ол курдук, туох баар кута-сүрэ, өйө-санаата бүтүннүүтэ төрөөбүт-үөскээбит сиригэр-уотугар курдаттыы таттаран сытан, түүн букатын хойут утуйда.

Арай өрөбүл сарсыарда дуоhуйуор диэри утуйан, наҕылыччы туран иккис этээс түннүгүнэн таhырдьаны – куорат намыhах мас дьиэлэрэ-уоттара, хонуулар, аппалар кылбаа маҥан хаарынан сабыллыбыттарын көрөөт, сүрэҕэр-быарыгар букатын саҥа, сонун, ураты иэйии хайдах эрэ дьиктитик кутуллан киирдэ. Сонно төрөөбүт дойдутун олус күүскэ, дьиҥнээхтик таптыырын уонна ахтарын туhунан, бу кэрэ бэйэлээх маҥнайгы хаар туhунан хоhоон тылынан хоhуйуон, ис санаатын таhыгар таhаарыан эмискэ баҕаран кэллэ. Сонно түннүгүнэн халлаан илиҥҥи саҕаҕыттан тэмтэйэ ойбут күнү, кылбаарыйан сытар кыстык хаары одуулаhа-одуулаhа, бу курдук диэн ботугураан барда:

Итинник сааhыламмыт хоhоон тылларын кини толкуйдаан, оҥоро, аттара сатаан буолбакка, кута-сүрэ, өйө-санаата хайдах эрэ бүтүннүүтэ дьиктитик аhыллан, бэлэм чочуллубут тыллар хантан эрэ үөhэттэн түhэн кэлэргэ дылылар. Ол курдук эттиин-хаанныын ис-иhиттэн чэпчээн, өрө көтөҕүллэн, өссө даҕаны хос-хос ботугуруу түннүккэ уhуннук турда.

– Хайа-а, Күннээй, тугу ботугуруугун? Таҥараҕа үҥэҕин дуу? – муннукка турар оронтон Зоя Терехова ыйытта.

– Эс, бэйэм… хоhоон ааҕабын… Пушкин киэниттэн, – дии-дии, Күннэй, түннүктэн тэйэн, оронун таҥаhын хомуйбутунан барда.

Ол турдаҕына хараҕар сып-сырдык маҥан хаар, ып-ыраас киэҥ халлаан, кый ыраахха диэри көҕөрө тунааран, тумарыктыйан көстөр мэҥэhик хайалардаах Алданын өрүhэ, оҕо сааhын атаарбыт бэйэтин дьиэтэ-уота, аан маҥнай суумка сүгэн боруогун атыллаабыт оскуолата… бу баар курдук элэҥнээн көстөллөр. Аны хоhоонум тылларын умнан кэбиhиэм диэн куттана санаан, бастакыттан уоhун иhигэр ботугураан ааҕан көрдө.

Настялаах Зоя суунар сиргэ тахсан баралларын кытта, Күннэй туумбатыттан биир түбэhиэх халыҥ уопсай тэтэрээти ылан, ол кэннигэр хоhоонун бастакы икки күпүлүөтүн бэрт тиэтэлинэн суруйа охсон кэбистэ. Ол күн хоhугар соҕотох хаалан баран, хоhоонун ситэрэн суруйбута, тылын-өhүн чочуйда, тупсарда. Хоhоонун «Маҥан хаар» диэн ааттаата, хат-хат ааҕан көрдө. Ол аайы сүрдээҕин астынна, дуоhуйда.

Күннэй онтон ыла ардыгар лиэксийэ истэ олорон кытта хоhоон суруйуон ис-иhиттэн сүрдээҕин баҕаран кэлэр буолла, өйүгэр туох көтөн түспүтүн тута тэтэрээтигэр сурунан иhэр… Арай биирдэ Өктөөп бырааhынньыгын иннинэ субуотаҕа Настя төрөөбүт күнүн бэлиэтээтилэр. Онно кыыс бииргэ төрөөбүт убайа, университекка медицинскэйгэ иккис куурска үөрэнэр Ньургун Максимов диэн уол сырытта. Уол үрдүк уҥуохтаах, кэтит сарыннаах, маҥан сүүhүгэр түспүт долгуннурар будьурхай баттахтаах. Оттон харахтара хайдах эрэ ис-истэриттэн саҕыллан тахсар ураты уоттаахха дылылар.