“Şeyx Nizami böyük şairlərdən birisi olub. Onun kimi fəcih, rəvantab və şirinzəban şair dünya üzərinə az gəlibdir. Heç bir şair o ləyaqət və zəriflikdə söz deməyibdir”,

– Firudin bəy Köçərli,ədəbiyyatşünas, pedaqoq, tənqidçi

“Söz gövhərinin boyunbağısını heç kim Nizami kimi düzməyib. Haqqın minlərlə rəhməti onun ruhuna ki, həqiqətən, şeir onunla xətm olunub”,

– Saib Təbrizi, İran şairi

“Nizaminin yaradıcılığı bəşəriyyətin bədii inkişaf tarixinin qızıl səhifəsidir”,

– Mirzə Fətəli Axundzadə, dahi Azərbaycan dramaturqu

Gəncliyin tərənnümü

• Həyat aləmidir hər şeydən üstün,
• Cavanlıq günüdür ən qiymətli gün.
• Həyatdan yaxşı şey dünyada nədir?
• Gənclikdən gözəl şey bir əfsanədir.

Nizami Gəncəvi bəşər bədii fikrinin inkişafında ən şərəfli yerlərdən birini tutan nadir sənət dahisidir. Dahi şairin çoxcəhətli zəngin irsi elə yarandığı dövrdən başlayaraq milli və coğrafi sərhədləri aşaraq Azərbaycanın hüdudlarından uzaqlarda da şöhrətlənmiş, məhəbbətlə oxunmuş, öyrənilmiş, təqdir edilərək izlənilmişdir.

Nizami şeirində əsrlərdən bəri bəşəriyyəti düşündürən nəcib arzu və humanist ideyalar tərənnüm edilmiş, ustad sənətkar bədii fikir tarixini insan səadəti, mənalı ömür, yaradıcı əmək və bunlara əsaslanan azad, ədalətli cəmiyyət və başqa bu kimi əhəmiyyətini heç vaxt itirməyən yüksək ideallarla zənginləşdirmişdir. Buna görədir ki, Nizami irsi bütün dövrlərdə müasir məna daşımış və bu gün də zəmanənin qarşıya çıxardığı məsələlərlə yaxından səsləşməkdədir.

Bu baxımdan Nizami poeziyasında özünün hərtərəfli həllini tapan gənclik problemi xüsusilə səciyyəvidir. Özünün xoşbəxt gələcəklə bağlı bəşəri arzularının həyata keçirilməsində gəncliyin mühüm rolunu dərindən dərk edən humanist şair yaradıcılığının bütün mərhələlərində xalqın varlığının, qazanılan maddi və mənəvi dəyərlərin qoruyucusu kimi yüksək qiymətləndirdiyi gəncliyin tərbiyəsi məsələsinə böyük qayğı ilə yanaşmış, istər lirik əsərləri, istərsə “Xəmsə”yə daxil poemalarında bu mövzu ilə bağlı bu gün də əhəmiyyətini itirməyən ibrətamiz mülahizələr söyləmişdir.

Nağıl və dastanlarda olduğu kimi Nizami əsərlərində də övlad probleminə geniş yer verilir. Nizami övladı ata-ananın sevinci, valideyn ömrünün mənası kimi dəyərləndirməklə yanaşı, həm də insanlığın keçdiyi enişli-yoxuşlu yolların davamçısı kimi səciyyələndirir. Şairin fikrincə, adının əbədi qalmasını, əməllərinin itməməsini arzulayan hər kəs övladına xüsusi qayğı göstərməli, onun cəmiyyətin layiqli üzvü kimi yetişməsində məsuliyyət daşımalıdır. Övlad tərbiyəsinə ictimai vəzifə kimi yanaşan Nizami poemalarında ilk növbədə valideynə üz tutur, ata-ana sevgisinin övladın taleyindəki həlledici təsirini təbiətdən aldığı tutarlı nümunələrlə təsdiqə çalışırdı.

“Xosrov və Şirin” əsərində oğlu Şiruyənin ətrafdakılarla bəd rəftarından şikayətlənən Xosrov şaha Büzürgümid öz nəsihətində belə deyir:

Göründüyü kimi, şair müdrik bilicinin dili ilə övladı “ürək meyvəsi” adlandıraraq nar ağacına heç kəsin toxunmadığını, tut ağacına isə hər yetənin bir təpik vurduğunu söyləyir. Müdrik qoca bunun səbəbini də izah edərək nar ağacının öz meyvəsini (övladını) başı üstündə saxladığını bildirir (hərfi tərcümədə: övladını başının tacı edib). Tut isə öz meyvəsini yerlərə tökdüyü üçün, yəni qədrini bilməyib başıaşağı saxladığı üçün ona hər yetən bir təpik vurur.

Nizaminin gənclərə müraciəti çox maraqlı olub özünün çoxcəhətliliyi ilə seçilir. Şair təkcə poemalarında deyil, lirik əsərlərində də üzünü tez-tez gənclərə tutur, onları cavanlığın qədrini bilməyə, ömrün bu həvəsli, həyat eşqilə dolu, qaynar çağını boş keçirməyib onu xeyirli işlərə, oxumağa-öyrənməyə, elmə, biliklərə sərf etməyə çağırır:

mətləli qəzəlində Nizami gənclərə nəsihətlə həyatın qədrini bilməyi məsləhət görərək:

– deyir.

Şair “Xəmsə”sinin ilk əsəri “Sirlər xəzinəsi”ndən başlayaraq bu mövzuya bir neçə hekayə həsr etmiş, cavanlıq illərinin əvəzsiz nemət olduğunu maraqlı məcaz, obrazlı ifadə və mənalı müqayisələrlə oxuculara çatdırmağa çalışmışdır:

Şair “Sirlər xəzinəsi”ndə bu mövzuya həsr etdiyi 15-ci məqalədə həmkarlarını istedadlı gənclərə kömək etməyə, hünəri, istedadı qiymətləndirməyə çağırır, bunun özünün böyük hünər olduğunu bildirir. Üzünü yenə gənclərə tutaraq deyir:

Nizami yaradıcılığının sonrakı mərhələlərində gənclik haqqında daha həssaslıqla danışır. Şairin belə mülahizələrini mütləq onun qocalıqla bağlı düşüncələri tamamlayır. Şair müqayisələr aparır, ömrün gənclik, yetkinlik və qocalıq çağlarını da belə müqayisələrlə dəyərləndirərək gəncliyin əvəzsiz, təkrarsız bir nemət olduğunu oxucuya belə anladır:

Nizaminin gənclik haqqındakı görüşlərini şairin müdrik nəsihətləri, xeyirxah öyüdləri daha da zənginləşdirir. Gəncliyə həyatın davamı, qazanılan maddi, mənəvi nailiyyətlərin varisi kimi baxan humanist şair onu hər cəhətdən gözəl, çalışqan, təvazökar, eyni zamanda insanlıq ləyaqətini də unutmayan xeyirxah xoşniyyət olmasını istəyirdi. Bu baxımdan Nizaminin poemalarında oğlu Məhəmmədə etdiyi nəsihətləri xüsusilə əhəmiyyətlidir. Onu da qeyd edək ki, Nizami öz nəsihətlərini təkcə sevimli oğlu Məhəmmədə deyil, bütün gəncliyə ünvanlamış, gələcək nəslin təlim-tərbiyəsi ilə bağlı arzu və tövsiyələrini oğlunun simasında bütün yeniyetmələrə söyləmişdir: “Hamıya verdiyim bu öyüdə oğlum da diqqətlə qulaq assın. Mən bütün bədənə qida verdiyim zaman ciyərparəm də pay alsın”, – deyərək təkcə oğlu Məhəmmədə deyil, bütün gənclərə üzünü tutur.

Şairin gənclərə müraciətlə etdiyi öyüdlər çoxcəhətli olub, həyatın bütün sahələrini əhatə etməklə yanaşı, fəlsəfi səciyyəsi ilə də diqqəti cəlb edir. İnsanlıq şərafətini uca tutan böyük şair gənclərə ilk növbədə insan adının böyüklüyünü dərk etdirməyə çalışır, onun bütün yaranmışlardan ən uca durduğunu unutmamağı tövsiyə edir. Gəncləri boş, məqsədsiz həyatdan çəkindirməyə, fürsət var ikən çalışmağa, öyrənməyə, qurub yaratmağa dəvət edir.

Şairə görə, insanın davranışı, rəftarı, ətrafdakılara münasibəti də gözəl olmalıdır. O, danışığı, söhbəti, özünün işi, əməli, arzusu ilə də yüksək insan adını doğrultmalıdır. Gəncləri yersiz qürur, ləyaqətsiz yoldaş, xalqa etinasızlıq, biganəlik və başqa bu kimi mənəviyyata naqislik gətirən sifətlərdən çəkindirməyə çalışan Nizami nəsihətlərində onlara həm də mübarizlik ruhu aşılayır, mətin olmağa, zülmə, haqsızlığa dözməməyə çağırırdı.

Şair “Yeddi gözəl” poemasında “Sözün tərifi və hikmət haqqında” başlıqlı bölmədə də bu məsələyə toxunaraq oxucuya müraciətlə:

– deyə xəbərdarlıq edir.

Nizami poemalarında yer alan hekayələr və şairin gənclərə ünvanlanan nəsihətlərində zəhmətə inam, elmin, əməyin faydası haqqındakı didaktiki görüşlər xüsusilə seçilir. Şairin fikrincə, yaradıcı əmək, halal zəhmət, çalışqanlıq insanın özünü mənəvi cəhətdən saflaşdırdığı kimi ətrafdakılara da səadət gətirir, xoşbəxt, şən həyatın əsasını təşkil edir. Odur ki, şair gənc nəslə dədə-babaların əməksevər xasiyyətinə sadiq qalmağı, tənbəllikdən çəkinməyi, boş-bikar qalmamağı tövsiyə edir. Hələ “Xosrov və Şirin” əsərində 7 yaşlı oğlu Məhəmmədə oxumağı, öyrənməyi, elm-bilik qazanmağı təlqin edən böyük sənətkar elmə, biliklərə yiyələnməklə dünyanı almağın mümkünlüyünü söyləyir. Ona və onun həmyaşlarına Nizami “Leyli və Məcnun” əsərində də qəflətdə qalmamağı, öz hünəri, zəhməti ilə cəmiyyətin layiqli üzvü kimi hörmət qazanmağı məsləhət görürdü:

“Yeddi gözəl” əsərində oxuyuruq:

Elmin faydası, oxumağa öyrənməyə çağırış Nizaminin bütün əsərlərində özünün parlaq əksini tapmışdır. Gələcək nəsli vətəni, xalqı sevən, elmli, bilikli görməyi arzulayan vətənpərvər şair əsərlərində bu mövzuya dönə-dönə müraciət etmiş, “Oğlum Məhəmmədə nəsihət” başlıqlı ayrıca fəsillərdə və sətirlərarası söylədiyi ibrətamiz fikirləri, təsvir olunan əhvalatlardan çıxarılan fəlsəfi-əxlaqi nəticələri bütün dövrlərdə əhəmiyyətini saxlamış, bu gün də gənclərimizdə nəcib sifətlər tərbiyə etməkdədir.

Şair istedada çox da arxayın olmamağı, onu zəhmətlə, çalışmaqla parlatmağı zəruri sayır. İstedadına güvənən çox zehinli adamların öz üzərində işləmədiklərindən axırda heç bir şeyə nail ola bilmədiklərini söyləyir:

Nizami Gəncəvi, qeyd etdiyimiz kimi, təkcə oğlu Məhəmmədə etdiyi nəsihət bölmələrində deyil, özünün lirik haşiyələri, bədii ricətləri, hadisələrin təqdimində oxucuya ünvanladığı öyüdləri, hikmətli beytləri, ibrətamiz nəticələri ilə də gəncliyə xitab edir. Əsərlərində Məhin Banunun, Məcnunun atasının dili ilə gənclərdə yüksək əxlaqi sifətlər, təmiz mənəviyyat tərbiyələndirməyə cəhd göstərir. Şair zəhmətkeş qoca kərpickəsən kişinin, Süleyman şahla qarşılaşan yaşı ötmüş əkinçinin dili ilə zəhmətə, əməyə xor baxan gənclərə müraciət edir, Ərəstu, Büzürgümid, Əflatun, Sokrat və başqa müdrik bilicilər adından danışaraq həyat dərsi verir, əxlaqi-fəlsəfi fikirlər söyləyir, gəncləri həyatı dərk etməyə, əməyi sevməyə, oxumağa, öyrənməyə və həmişə başı uca yaşamağa dəvət edir.

Nizami əsərlərində yaratdığı müdrik qoca obrazları ilə bağlı olaraq gənclərin yaşlı nəslə münasibəti məsələsinə də toxunur.

Hələ “Xəmsə”nin ilk əsəri “Sirlər xəzinəsi”ndən başlayaraq şair nəsillərin qarşılıqlı münasibətindən söz açaraq sələflərinin təcrübəsindən geniş bəhrələnən gənclərin dədə-babalarının qazandıqları nailiyyətləri sadəcə davam etdirməklə kifayətlənməyib onları öz əlavələri ilə zənginləşdirməyin, sonrakı nəsillərə açıq alınla təhvil vermələrinin zəruriliyini bildirirdi.

Nizami yaşlı nəslə, gənclərə qayğı ilə yanaşmağı, hünərli cavanların istedadlarını təqdir etməyi, onlara kömək göstərməyi lazım bilir. Gənclər tərəfindən yol verilən səhvlərdə yaşlı adamların da günahı olduğunu xüsusi vurğulayırdı. “Xosrov və Şirin” əsərində belə bir miniatür hekayə ilə qarşılaşırıq:

“İskəndərnamə” əsərində oxuyuruq:

Şair gələcək nəslin tərbiyəsində yaşlı nəslin məsuliyyətini təkrar-təkrar xatırlatmaqla yanaşı, gənclərə də sələflərinə layiq olmağı, əvəz edəcəyi nəslin nəcib xüsusiyyətlərini yaradıcılıqla mənimsəməyi, öz müvəffəqiyyətlərini köhnənin həyat təcrübəsi üzərində qurmağı öyrədirdi. Ataların həyat yolu ən gərəkli məktəbdir. Gənc nəsil bu məktəbdən məhəbbətlə öyrənməli, qabaqcıl ənənələri rəğbətlə yaşatmalı, mədəni mirası qoruyub zənginləşdirməlidir. Gəncliyin qazandığı yeni-yeni nailiyyətlərdə yaşlı nəslin xidmətini danmaq, böyük zəhmətlər bahasına əldə edilən zəngin, faydalı təcrübələrə etinasızlıq göstərmək, nankorluq və ağılsızlıqdır. Bu baxımdan “İskəndərnamə” əsərində maraqlı əhvalatlar diqqəti cəlb edir. Dahi şair ömrünün ən yetkin çağlarında qələmə aldığı bu əsərində təcrübəli qocaların cəmiyyətdəki yerini daha düzgün müəyyənləşdirərək:

deyir.

Göründüyü kimi, şair həyatın davamı, gələcəyin rəhni kimi sevdiyi gəncliyə həmişə həssaslıqla yanaşmış, bu problemi vacib həyati ideallar səviyyəsinə yüksəldərək nəsillərin mətin, ağıllı və nəcib yetişməsi üçün lazım bildiyi bütün məsələləri əhatə etməyə çalışmışdır. Mövzunun ətraflı şərhi gəncliyə məhəbbət, gənc nəslə inam kimi ənənəvi cizgilər Nizami əsərlərinə yeni bir əhvali-ruhiyyə gətirmiş, şairin poemalarındakı nikbin ruhu və həyatsevərliyi bir daha artırmışdır. Nizaminin gəncliklə bağlı əsərlərində əksini tapan belə görüşlər bu gün də müasir səslənərək gələcək nəsli ataların keçdiyi şərəfli həyat yolunu öyrənməyə, onu ləyaqətlə davam etdirməyə ruhlandırır.

Nüşabə Araslıfilologiya üzrə elmlər doktoru, professor, AMEA-nın müxbir üzvü

LİRİKA

XƏMSƏ

SIRLƏR XƏZINƏSI

Söz qoşmağın fəziləti haqqında

• İlk dəfə tərpənəndə sözdən güc aldı qələm,
• Sözdən doğuldu ilk hərf… şahiddir bütün aləm.9

• Xəlvət pərdəsini ki qaldırdılar, atdılar,
• Öncə söz cüvələndi. Sözdən can yaratdılar.

• Sözdən bir səs, bir nəfəs gəlməmiş… inan mənə:
• Can girmədi palçıqdan xəlq olunmuş bədənə.

• O gündən ki, qələmlə kağız çatdı şərəfə,
• Cahan açdı gözünü, sözü gördü ilk dəfə.

• Söz olmasa… yerində dünya donardı, sözsüz,
• Nə qədər söz dedilər, yenə əskilmədi söz.

• Söz – canımızdır. Eşqin lüğətinə baxsana!
• Biz sözük, gövdəmizsə yalnız xarabaxana!10

• Yalnız qələm gücünə düşüncələr saxlanır,
• Misra söz quşlarının qanadına bağlanır.

• Bu sonsuz aləmdə ki, həm təzədir, həm köhnə,
• Tükü qırx yerdən bölən sözdən kəskin nə var, nə?

• Düşüncənin əvvəli, rəqəmin, sayın sonu,
• Təkcə sözdür, təkcə söz, yadında saxla bunu.11

• Tacidarlar özü də tac söyləmişlər sözə,
• Vasiflər vəsf eyləmiş, durub sözlə göz-gözə.

• Gah sözün bayrağını çəkərlər eldən-elə,
• Gah qələmin yazdığı saçar dünyaya şölə.

• Bayrağını ən uzaq ellərə sancan da söz,
• Qələmilə ən yeni iqlimlər açan da söz.

• Bomboş fikrə, xəyala təslim olan kəslərə,
• İlham üz göstəribmi məgər barı bir kərə?12

• Biz ki gözlərimizi sözə dikmişik artıq,
• Ölsək, sözlə ölərik, qalsaq, sözlə qalarıq.13

• Damarları donanlar sözdə tapar atəş, köz,
• Bağrı yananlar14 üçün dirilik suyudur söz.

• Sözdür bərbad aləmin abad qalan guşəsi,
• Bu fələk süfrəsinin ən dadlı azuqəsi!

• Hər boyadan an söz, ömür-günsən, ömür-gün,
• Dillə vəsfini vermək, bəlkə də, qeyri-mümkün.

• Söz bayraq taxan yerdə hərf ilə dil müzəffər,
• Dilin, nitqin qüdrəti olur sözlə müyəssər.

• Söz tapa bilməsəydi candakı şah damarı,
• Can kələfin ucunu – aləmi tapardımı?15

• Sözlə kəşf eləyiblər hər qaydanı, hər yönü,
• Həm təbiət mülkünü, həm şəriət möhrünü.16

• Mədən söz və qızılı təklif edib sərrafa,
• Sərraf tərəzisində söz qızıldan çox baha!

• Təzə söz, köhnə altun… hansı hakim kəsilir?
• Söz hara, qızıl hara? Bunu sözdoğan bilir!

• Öz qüvvəsilə gedər söz qasidi17… tövşüməz,
• Söz qaldıran dağları qaldıra bilməz heç kəs.

• Söz gümüşü yanında qara torpaqdı dirhəm,
• Qızıl hansı itdir ki, onu sözə tay biləm?

• Heç kəs əyləşə bilməz sözdən yuxarı qatda,
• Dövlətimiz, mülkümüz yalnız sözdür həyatda.

• Sözdən xəbərsiz qalır könüldən xəbərsizlər,
• Sözün yozumu sözdən daha şux, daha dilbər.

• Nə qədər ki cahan var, sözün coşsun qoy səsi,
• Qoy sözlə tazələnsin Nizaminin nəfəsi.

Ölçülü sözün ölçüsüz sözdən üstünlüyü

• Ölçülüb biçilməmiş dağınıq sözlər belə
• Sözsə… zərgər yanında bənzər gövhərə, lələ.

• Ölçülüb-biçilərsə incə fikir, incə söz,
• Nə qədər gözəlləşər, olar ürəyincə söz.

• Kim ki sözə söz qoşub tapar haqqın səsini,
• Sözlə iki aləmin açar xəzinəsini.

• Bu xəzinəni yalnız açar tapanlar açar,
• Yalnız söz ərlərinin dilləridir bu açar.18

• Sözün tərəzisini quran ulu hökmdar,
• Sözün aşiqlərini19 sözlə etdi bəxtiyar.

• Ərşin bülbülləridir20 cahanda söz qoşanlar,
• Məgər özgələrinə tay tutularmı onlar?

• Düşüncə atəşilə pərişan olan zaman,
• Mələklərlə gəzərlər, mənzilləri asiman.21

• Sözdoğanlar – nur saçan peyğəmbərin kölgəsi,
• Ərzin işıq pərdəsi, haqqın yanar nəfəsi.

• Mətanət meydanında kimlər tutdu gör səfi,
• Əvvəlcə peyğəmbərlər, sonra şairlər səfi!

• Şair ilə peyğəmbər – bir nigarın məhrəmi,
• Peyğəmbərlə şair haqq, qalanlar haqq görkəmi.

• Şairin süfrəsində şirin xurmalar ki var,
• Xurma deyil, bəlkə də, ürək parçasıdırlar.

• Ürəyin dişlərilə qoparılmış söz, fikir
• Torpağın dimdiyilə cilalanmış incidir.

• Hikmət qaynağı şeiri hər gün alçaldıb bir az,
• Sudan da ucuz etdi beş-on nəfər şeirbaz.22

• Kimin söz pərdəsində ahəngi var, sehri var,
• Özü yerdə olsa da, ruhu göylərdə yaşar.23

• Dizi üstə söz yazıb, ölkələri tutan kəs
• Dünyada heç bir kəsin qapısında baş əyməz!24

• Dizinə dirsəklənib fikrə dalan sənətkar,
• Sözlə iki cahanın dövlətini qazanar.25

• Əyilən məğrur başı ayağını salamlar,
• Dirsəklənər dizinə, kamanlaşar sənətkar.26

• Öz kaman halqasını qırmaq istəyən şair,
• Bükülüb açılınca, təb üstündə dikəlir!27

• Bükülmüş qamətilə sanki həlqə olanlar,
• Fələyin qulağına bəzən min həlqə taxar.28

• Bu hoqqabaz fələyin qarşısına sənətkar,
• Bircə hoqqa yerinə neçə daş-qaş çıxardar.29

• Söz köhləni qızarkən… sənətkarın ürəyi,
• Dodağını öpməkçün yırtar köksü, köynəyi.30

• Şairin ləl dodağı o zaman ki, açılar,
• Yeddi göyün, Günəşin yaxasını parçalar.

• Şairin ilham adlı cəsur bir atası var,
• Dünyaya oğul kimi ər misralar bağışlar.

• Şair qozbel fələyi qul eyləyər özünə,
• Qulluqdan azad olar, özü köçsə sözünə.

• Şairin xoş nəfəsi cana məhrəm, qəlbə yar,
• Dilsizlərə dil verər, susmazları susdurar.

• Hər gözələ can verən incə söz memarıdır,
• Sən şairə vurul ki, o, söz bəstəkarıdır.

• Müştəri ulduzumu söz ovsununda şair?
• Ya Harutun sehrini qırıb pozan Zöhrədir?

• Yəğmaladı bu kəndi qaçaq-quldur atlılar,
• Şer adlanan bu dağı alçaqlar alçaltdılar.

• Ağıl başımdan çıxır. Görün, sözbaz nə qədər…
• Sözü abırdan salır şeir, söz çeynəyənlər.

• Mən qanım bahasına yetirdim can meyvəsi,
• Neçin su qiymətinə satılsın könül səsi?

• Dad əlindən, ey fələk, söylə, haçaq, bəs haçaq,
• Beli kəmərli mərdlər31 zülmündən qurtulacaq?

• Başda gəzdirilməli sənət düşdü ayağa,
• Aç ayaqdan qandalı, döndər sözü bayrağa!

• Qızıl üçün, zər üçün sinov gedən həriflər
• Sənətin sikkəsini, görün nəyə veriblər?!32

• Qızıl sözü qızıla dəyişənlər alçalır,
• Zülmətə işıq salan ləli33 verir, daş alır.

• Sənətini bilənlər ən uca dağdan uca…
• Bu işıqlı zirvəni kimlər alçaltdı bunca?

• Sultanın qızılından zərli əba geyənlər,
• Bir gün çörək yerinə dəmir çeynər, daş yeyər.34

• Fəqət, saf civə kimi zər qəmi çəkməyən kəs,
• Diri qalar, sultanın qılıncını gəmirməz.35

• Madam ki, baldır sözün, ucuz satma onu sən,
• Rəvamı söz şəhdini çibinlərə verəsən?

• Sənə vəfalı yoxsa, umma hətta vəfanı,
• Sormasalar, söyləmə hətta xoş bir duanı.36

• Şəriət elmi səni adlı-sanlı bilməsə,
• Girişmə şairliyə, uyma yırtıcı nəfsə.

• Şəriət elmindədir şairin şair gücü,
• Söz de ki, kəmərindən nur alsın Cövza bürcü.

• Şerin qaldırar səni, Sidrdə əyləşdirər,
• Sənə ən uca qatda şahlıq, sultanlıq verər.37

• Hökmdarlıq şərəfi qazandırar söz sana,
• “Söz hakimi” demişlər söz yaradan ozana.38

• Fələklərə ucalan bir söz yaratmayınca,
• Fələk kimi süst olub oturma bikar, bica.39

• İsmətli ol əriyib baş əyən şamlar sayaq,
• Gündüz təvazö əhli, gecələr ayıq-sayıq.40

• O zaman ki, ilhamın aşıb-daşar, qızışar,
• Çərxin köhlən atını ram edərsən… yumşalar.

• Hər şeri bəyənmə sən, yarat elə bir əfsun,
• Dünyanın şah əsəri sənin qismətin olsun.

• Lovğalanma, görsən də gövhəri əllərində,
• Ondan da əlasını ara öz içərində.

• Qızışma, sözü bir az ehtiyatla bəyən sən,
• Sən ki uca rütbəli söz yarada bilənsən.

• Söz yolunun başına bayrağını dikənlər,
• At çapar, Günəşi – top, Ayı – çövkən eləyər.41

• Sənətkar duymasa da nəfəsində od, şölə,
• Azaltmaz sürətini hətta bir nəfəs belə.

• Təfəkkür meydanında oddur şair ürəyi.
• Yazığı gəlsə belə, dalda qoyar fələyi.

• Cəbrayıl qanadını at edib çapar şair,
• İsrafilin telindən yelpazə yapar şair.

• Yol vermə ki, tarlanı tapdalasın hər yetən,
• İnci düzdüyün sapın ucunu göstərmə sən.42

• Əncirin qol-budağı bomboş qalardı yayda,
• Ənciryeyən olsaydı bütün quşlar dünyada.

• Bu şivənin, bu dilin mahir ovçusuyam mən,
• Dəyər məni görməyə, şairlər xasıyam mən.

• Hər hücrəyə köçürdüm şeri, şeriyyəti mən,
• Çıxartdım meyxanədən, ucaltdım sənəti mən.43

• Birdəfəlik tullayıb zünnar ilə xirqəni,
• Zahidlər, rahiblər də gəlib tapdılar məni.44

• İndi mən al-qırmızı bir qönçəyə bənzərəm,
• Quzey rüzgarlarını durub burda gözlərəm.

• Aşkarlasam, car çəksəm bakirə sözlərimi,
• Səs salaram cahana qiyamət suru kimi.

• Mən söz cadugəriyəm, tazə, köhnə hər nə var,
• Mənim məftunum olar, mənim heyranım olar!

• Bütün sehrbazları mat qoyur sehrim mənim!
• Mələkləri aldadan əfsundu şerim mənim.

• Gəncəm – Babilim mənim Harutu45 yandırmada,
• Ən uzaq ulduzu da Zöhrəm nurlandırmada.

• Zöhrəm söz dəyərini Mizan bürcündə ölçür,
• Dilim – ruh aləminin lisanıdır, gözüdür.46

• Duz-çörəyim bilirəm öz cadugər şerimi,
• Halal sehrim sındırır Harutun hər sehrini.47

• Ürəyinin şəklidir Nizaminin sözləri,
• Mənim halal sehrimlə daim canlı, dipdiri!

Ümidsiz padşahın bağışlanması dastanı

• Adil şah yuxusunda zalım bir soltan gördü,
• Soruşdu: – Sənə Tanrı hansı cəzanı verdi?

• Gündüzlər qan tökmüsən, ev yıxıb, zülm etmisən,
• Gecə hansı əzabı çəkdin əvəzində sən?

• Zalım cavab verdi ki: – Ömrüm çatarkən sona,
• Göz gəzdirdim cahana, pənah gətirdim ona.

• Görüm düşkün çağımda yol göstərən kimim var?
• Tanrı mərhəmətinə kim məni ulaşdırar?

• Baxıb gördüm heç kəsin mənə bir şəfqəti yox,
• Hiddəti, nifrəti çox, lütfü, mərhəməti yox.

• Söyüd kimi titrədim, dözmədim bu rüzgara,
• Ürək yara, üz qara, indi gedim mən hara?

• Axar suya tulladım dörd ucunu kilimin,
• Təkcə Tanrı lütfünə bağladım öz könlümü.

• Dedim: “Ey ulu Tanrım, biz acizik, sən qadir,
• Bu miskin, aciz qulun səndən xəcalətlidir.

• Suçlarından peşiman zavallıya rəhm elə,
• Nifrinlər qazanmışam yolundan çıxmaq ilə.

• Ya tulla cəhənnəmə – ən sərt cəza ver mənə,
• Ya da pisliklərimin əksini göstər mənə”.

• Gördü üzümdə tər var – xəcalət nişanəsi,
• Üz döndərmədi məndən, kimsəsizlər kimsəsi.

• Feyzilə qəbul etdi mənim yalvarışımı,
• Çiynimdən dağ götürdü, sığalladı başımı.

• Peşmanlıq, tövbə dolu bir nəfəs getməz hədər,
• Qiyamətdə Tanrının qəzəbini söndürər.

• Ey boşboğaz, aldığın hər boş nəfəs, fikir ver:
• Bir əzab tərəzisi, bir ziyan ölçüsüdür.

• Boş keçmiş hər gününü bir ziyan meyarı say,
• Neçə il öldürmüsən, neçə fəsil, neçə ay.

• Ömrünün tərəzisi incisizdir, ey sərxoş!
• Həyat qədəhin dolur, həyat sandıqçansa boş.

• Tərəziyə yerdəki daşları doldurma sən,
• Bu fani muncuqları48 qolbağına vurma sən.

• Nə qədər yığmısansa, bircə dirhəmə dəyməz,
• Ömrü verdiyin sövda bir nəfəsmiş, boş nəfəs.

• Hər nə almısansa, ver, cəm etməyə can atma!
• Əlindən gələn qədər payla, bölüş, uzatma!

• Belin məzlum əlindən, boynun kölə haqqından,
• Qurtulsa, qiyamətdə, bəlkə, taparsan aman.

• Onda sənin ətəyin yetimlərə tor olmaz,
• Dullar tutub yaxandan, səndən tələbkar olmaz.

• Köhnə, cındır döşəkli bu dünyadan sən əl çək,
• Kirli ətəyini yu, nəfsin gözünə mil çək.

• Ya sən qəriblər kimi ruzu yığ yol getməyə,
• Ya çəkil Nizamitək dünyadan bir guşəyə.

Adil Nuşirəvan ilə vəzirin hekayəti

• Ayrılıb rəiyyətdən, səltənətdən, saraydan,
• Bir gün ov həvəsilə atlandı Nuşirəvan.

• Bu səfərdə munisi, dostu yalnız vəzirdi,
• Özgəsini xoşlamır, tək onunla gəzirdi.

• Ovlaq həndəvərində baxdı, birdən nə gördü:
• Düşmənin qəlbi kimi boş bir viranə gördü.

• Gördü ki, bir cüt bayquş civildəşir, uçurlar,
• Şahın hövsələsitək araları xeyli dar.

• Vəzirdən soruşdu şah: – Nə qonuşur bu quşlar?
• Nədir bu həyəcanlı qışqırışlar, təlaşlar?

• Vəzir cavab verdi ki: – Ey dövrün tacidarı!
• Öyüd xoşlamış olsan, anladaram əsrarı.

• Bir toyun sövdasıdır bu dartışma, bu söhbət,
• Bir kəbin üstündədir bu bazarlıq, məşvərət.

• Bu quş verib qızını, başlıq umur o quşdan,
• Gəlin başlığı istər bir az öncə, bu başdan.

• Deyir: “Bu viran kəndi cehiz verirsən mənə,
• Bir neçə xərabə də qoymalısan üstünə”.

• O biri quş deyir ki: “Əbəs alver etməyək,
• Şahın zülmlərini görüb, qüssədən əl çək.

• Şah bu şahsa, gərdiş də bu cür gedərsə yenə,
• Yüz min belə xərabə cehiz verərəm sənə”.

• Yatmışdı, silkələdi bu cavab padşahı,
• Ciyərini yandırdı onun fəryadı, ahı.

• Baş-gözünə döydü şah, axıtdı göz yaşları,
• Göz yaşlarından savay nə olar zülmün barı?

• Barmağını dişlədi heyrət ilə, mükəddər49:
• “Zülmün gücünə bax ki, quşlar da tutmuş xəbər.

• Zülmü hansı zirvəyə çatdırıb ki, gör bəşər,
• Toyuqların bağrını çalağanlar didirlər.

• Ey dünyanın düşgünü; qafil mən, bixəbər mən!
• Başıma döyməliyəm hələ, gör nə qədər mən!

• Nə vaxtacan soydurub soyacağam elləri?
• Yaddanmı çıxarmışam qiyaməti, məhşəri?

• Nə vaxtacan edim mən bunca əliuzunluq?
• Öz başıma açdığım oyun qorxuludur çox!

• Bu mülkü verib mənə, bəxş eləyib ki, Tanrı,
• Qovum yaramazlığı, qoruyum yadigarı.

• Üstüm bəzək, içimsə təzək kimidir, heyhat,
• Üstüm qızıl, içim mis. Misəm, ey dadi-bidad!

• Gərək sənin könlündə kərəm olaydı, inan,
• Utanaydın özündən, ya da ulu Tanrıdan!

• Bu dünyada zülm oldu zövqüm, əyləncəm mənim,
• O dünyada başıma kül tökməzmi qəm mənim?

• Barsız, miskin ömrümün mükafatı – cəhənnəm,
• Mənim sümüyümü də yandıracaq bu sitəm.

• Nə vaxtacan töküm mən – yoxsa ömrün uzunu,
• Həm xalqımın qanını, həm üzümün suyunu?!

• Qiyamət – məhşər günü yapışaraq yaxandan,
• Cavab istəyəcəklər, ey soyğunçu, bunu qan!

• Peşimanlıq həyası boğsun məni, yanmasam,
• Qoy bağrım daşa dönsün, bu qüssəni qanmasam.

• Bu peşmanlıq, bu həya, bu iztirab, bu kədər,
• Yol yoldaşım olacaq məhşər gününə qədər!

• Çiynimdəki yük50 qədər deyin, kimin yükü var?
• Dünyada kim mənimtək bunca zavallı olar?

• Bu qədər cəvahirdən, bu qədər cah-calaldan,
• Nə apara bildi Cam, nə götürdü Nəriman?

• Sonsuz vilayətimdə hər şey itaətimdə,
• Nə istəyirəm daha mən öz aqibətimdən?”

• O qədər dəyişdi ki, şahın halı, əhvalı,
• Naləsindən yumşaldı atının polad nalı.

• Ordugaha dönüncə təzələdi işləri,
• Vilayəti bürüdü həssas nəvazişləri.

• Əli qələmli, adil bir şah gördülər onu,
• Fərman verib ürəklə, kəsdi zülmün yolunu.

• Boğdu cövrü, cəfanı, car çəkdi ədaləti,
• Axır nəfəsinədək qorudu səadəti.

• Zəmanədə nə qədər devrim – inqilab oldu,
• Nuşirəvan ölsə də, onun haqq səsi qaldı.

• Onun adı yazılmış sikkənin üzərində,
• “Adil” sözü gördülər xoş günlərin birində.

• Bəli, ondan dünyada parlaq xatirə qaldı,
• Ədalətin zəngini kim ki çaldı, ucaldı.

• Könül yıxma, könül tik, can qoy xalqın uğrunda,
• Səndən mehrini onda əsirgəməz Tanrı da.

• Tap, sənə yar olsunlar Günəşə at çapanlar51,
• Dostun səfası üçün cəfa çəkən – bəxtiyar.

• Sən ucalmaq istəsən, dərdi al, dərmanı ver,
• Onda hamı deyəcək: – Qulunam, fərmanı ver!

• Məhəbbətində qızğın, nifrətində soyuq ol,
• Günəş kimi, Ay kimi payla nurunu bol-bol.

• Hər kəs yaxşılıq etsə, yatmış bəxti ayıldar,
• Bir gün həmən yaxşılıq öz üstünə qayıdar.

• Sən çərxin gərdişinə qiyas gözüylə baxsan,
• Yaxşı-yaman gündə də haqşünas olacaqsan!

• Bu hərlənən günbəzin dal seyrinə bir müddət,
• Hər şeydən üstün nədir? Tanrımıza itaət!

• Üz döndər suçlarından, yaxşılıq et, haqqı tap,
• Təki peşman oluban çəkməyəsən dərd, əzab.

• Üzrə, hiyləgərliyə əl atma, bəyənilməz,
• Gözəl işlər gözləyir dünyada səndən hər kəs.

• Sözlə başa gəlsəydi bu dünyanın nizamı,
• Fələklərin çiynində yer tutardı Nizami.

Süleyman peyğəmbərlə qoca əkinçinin hekayəti

• Günlərin bir günündə qanad açdı diləyi,
• Bir çırağa yetişdi Süleymanın küləyi.

• Təntənəylə, calalla yön aldı çöl səmtinə,
• Qaldırdı öz təxtini göyün mina təxtinə.

• Çöldə bir cütçü gördü, təzələndi nəfəsi,
• Onda sevinc oyatdı əkinçinin həvəsi.

• Evindən gətirdiyi ovuc-ovuc məhsulu,
• Səxavət mədəninə saçmışdı zəhmət oğlu.

• Dən səpilən guşələr göyərmiş xırda-xırda,
• Əgər danədən bir neçə sünbül boy atmış orda.

• Danələrin sirrini əkinçi bir-bir açdı,
• Süleyman dilə gəldi, sanki quşlar danışdı:

• – Bir az mərdanə davran, gözü tox ol, ey qoca!
• Əkdiyini biçib ye, bəsdir, tər tökmə bunca.

• Quş deyilsən ki… dəni boş yerə çölə saçma,
• Gəl, mənimlə bu yerdə quş dililə danışma52.

• Hanı əlində belin? Az cırmaqla səhranı,
• Nə suyun var, nə arxın. Zay eləmə arpanı.

• Düşün: sulu torpağa biz səpdik nə qədər dən,
• Zəhmətindən savayı nə gördük bu əkindən?

• Dəni külə döndərən bu təşnə çöllərdə sən,
• Yandırsan da canını, nə qazana bilərsən?

• Cavab verdi ixtiyar: – Gəl incimə sözümdən,
• Heç nə gözləmirəm mən yerin, suyun feyzindən.

• Mən bilmirəm, heç suyu varmı, yoxmu tarlanın?
• Əkmək mənim işimdir, yetişdirmək Tanrının.

• Bax, budur suyum mənim – alnımdan süzülən tər,
• Lingim, belim, külüngüm – bu dırnaqlar, bu əllər.

• Sənin təki səltənət, mülk dərdi çəkmirəm ki,
• Bütün ömrüm boyunca yetər mənə bu əkin.

• Məni muştuluqlayıb, xoş müjdələr verənim:
• Yeddi yüz dən olacaq bu torpaqda hər dənim.

• Bu taxılı şeytanla şərik əkməmişəm mən,
• Yəqin, birə yeddi yüz verəcək bu halal dən.

• Mənə hər şeydən öncə sağlam bir toxum gərək,
• Sünbüllərin düyünü qoy açılsın qönçətək.

• Götür-qoy etsələr də bu dünyada nə qədər,
• Hər bədənə yaraşan münasib don biçərlər.

• Hər eşşək çəkə bilməz İsa yükünü, qardaş!
• Dövlətin işlərini qavraya bilməz hər baş.

• Kərgədan fil boynunu parçalar, düşsə eşqə,
• Ölü bir çəyirtkəni zorla çəkər qarışqa.53

• Yüz nəhri nuş etsə də, səs çıxarmaz ümmanlar,
• Arx isə bircə seldən coşar, hay-haray salar.

• Heç kəs gizlənə bilməz, bu göy qübbə altında,
• Hər kəs öz mərdliyilə çatır şöhrətə, ada.

• Dövlətliyə yaraşır qeyrət, zəhmət, məşəqqət,
• Mərdanələr hər dərddən qılar məgər şikayət?

• Hər kəs Tanrı sirrini saxlamağa qadirmi?
• Ya naz çəkə bilirmi çınlayan bir saz kimi?54

• Naz etməkdən söz açma, yalnız xublar nazlanar,
• Nizaminin işidir naz çəkmək, ey tacidar!

Qarı ilə Sultan Səncərin hekayəti

• Bəla çəkmiş bir qadın bağrı qan, gözü yaşlı,
• Bir gün Sultan Səncərin ətəyindən yapışdı.

• Dedi: – Ey sultan, səndən görməmişəm yaxşılıq,
• Fəqət neçə zülümə şahid olmuşam artıq.

• Kefli bir darğa gəlib alt-üst etdi yerimi,
• Şillə çəkdi üzümə, yoldu birçəklərimi.

• Suçum varmı ki, məni öz evimdən çıxartdı?
• Saçlarımdan yapışdı, sürüyüb çölə atdı.

• Onun zülümlərindən nəfəs çəkə bilmirəm,
• Dağlar basıb köksümə bu vəhşilik, bu sitəm.

• Yaxamdan yapışır ki, de qatilin adını?
• Filan gecə kim vurdu kənddə filan adamı?

• Qapımı sındırır ki, söylə, hardadır cani?
• Belə də zülm olarmı, ey bu yurdun sultanı?

• Sərxoş, qatil özüykən, qırır qol-qanadımı,
• Neçin döyüb, incidir ağbirçək bir qadını?

• O yanda təbil çalıb, xərac yığırlar onlar,
• Bir yanda bir qadının üstünə şər atanlar.

• Əl uzadır bu darğa, bir fikirləş, gör, kimə,
• Sənin ədalətinə, mənim də ismətimə.

• Mənim yaralı köksüm yanır dağdan, düyündən,
• Bezmişəm, əl çəkmişəm, inan, ömürdən, gündən.

• Şəhriyar! Yerdə qoysan bu zülmü, bu əzabı,
• Səndən sorulacaqdır qiyamətdə hesabı.

• Adillik eşqindəsən, bəs hanı ədalətin?
• Haçan sona yetəcək sitəmin, qəbahətin?

• Qaydadır ki, sultandan xalqa güc, qüvvət gələr,
• Bəs niyə səndən bizə daim həqarət gələr?

• Yetim malını yemək ədalətmidir məgər?
• Hələ də lənətlənir Abxazda qarətçilər55.

• Dulların əmlakını soyma, çapma, talama!
• Utan ağ saçlarımdan, dəymə olub-qalana.

• Sən qul olduğun halda şahlıq sövdasındasan,
• Canidən şah olarmı, ey haqqı dardan asan?

• Şah ölkədə hər işi sahmana salsın gərək,
• Xalqın səadətinə keşikçi olsun gərək.

• Adil olsa şah əgər, hamı ona baş əyər,
• Bəslər məhəbbətini bütün canlar, könüllər.

• Nə hünər göstərmisən taxt başına gələli?
• Alt-üst etdin, taladın, viran qoydun bu eli.

• Dağ kimi ucalmışdı bir zaman Türk dövləti,
• Sarmışdı məmləkəti ədaləti, şəfqəti.

• Sən yıxdın o şöhrəti, batıb getdi o ad-san,
• Demək, sən türk deyilsən, yağmaçı bir hindusan.

• Əllərinlə dağıldı şəhərlərin əsası,
• Biçinçinin xırmanı, əkinçinin tarlası.

• Yığ başına ağlını əcəl gəlib yetməmiş,
• Bir ədalət qəsri tik, əlindən gəlirsə iş.

• Ədlin çilçıraq kimi işıqlatsın gecəni,
• Bu gün, sabah, həmişə bəxtiyar etsin səni.

• Yadda saxla, nə söylər sənə ağbirçək qarı:
• Qanadlandır, şadlandır yetimləri, dulları.

• Qapazını geri çək yoxsulların başından,
• Yoxsa oxlanacaqsan məzlumlar qarğışından.

• Sən ki ox yağdırırsan hər guşəyə bu qədər,
• Girəcəyin guşədən bixəbərsən, bixəbər.

• Cahan qalalarını açan bir açardı şah,
• Qapılar bağlamağa gəlməmisən, ol agah!

• Səni şah dikdilər ki, azaldasan cəfanı,
• Bir könül yaralansa, sən olasan dərmanı.

• Zəiflərin adəti – nazla sığınmaq sənə,
• Sənin borcun – onların sığal çəkmək telinə.

• Qulağını geniş aç, bu möhtac, bu yalavac,
• Bu ac zavallıların komasına işıq saç.

• Xorasan ölkəsinin hökmdarı Səncərə,
• Kar etmədi bu sözlər, düşdü başı cəncələ.

• Bu dövrdə ədalət ərşə çəkilmiş, inan,
• Asılmışdır o yalnız Simurqun qanadından.56

• Daha bu torpaq üstə nəşədən bir əsər yox,
• Bu göy qübbə altında həyadan bir xəbər yox.

• Qalx, ey dərdli Nizami, bu dünyanı qucaqla,
• Ürəklər qana döndü, elə sən də qan ağla.

Kərpickəsən qocanın hekayəti

• Şam şəhəri tərəfdə qoca bir kişi vardı,
• Uzaqlaşıb bəşərdən, mələk kimi yaşardı.

• Toxuyardı özünə otdan, əncərdən köynək,
• Dolanardı minnətsiz, hər gün kərpic kəsərək.

• İşdi, əldən düşsəydi əmirlərin sipəri,
• Deyərdi: – Sipər edin qəbrimə kərpicləri.57

• Onun kərpiclərindən tikdirsəydi kim məzar,
• Sanardı rahat yatar, olsa belə günahkar.

• Bir gün yenə o qoca tərini silə-silə,
• Əlləşərkən palçıqda, saman ilə, su ilə.

• Çıxdı böyürdən qəfil gözəl bir dəliqanlı,
• Xitab etdi qocaya, dili ahlı, amanlı:

• “Bu nə işdir, görürsən?.. Bu nə düşkünlük, qoca,
• Yalnız qullar, kölələr dözər zillətə bunca!

• Qalx ayağa, torpağa qılınc58 vurma bu qədər,
• Bir qarınlıq çörəyi səndən kim əsirgəyər?!

• Bu qəlibi at oda, yandır, qoy külə dönsün,
• Bambaşqa bir qəliblə gün ağla sən özünçün.

• Axirət dünyasını qazanmağa çalış sən,
• Salma özünü həkdən, əl çək bu daş-kəsəkdən.

• Qocasan, qocalarla sən oturub-dur ancaq,
• Cavanların işini cavanlar görsün, burax!”

• Qoca dedi: “Ay oğul, dəliqanlılıq etmə!
• Öz işinlə şuğullan, mənə ağıl öyrətmə!

• Hər sənətin sahibi sənətilə yaşayar,
• Qocalar kərpic kəsər, kölələr yük daşıyar59.

• Əziyyətli olsa da, öyrəndim bu sənəti
• Ki, boynumda qalmasın bir kimsənin minnəti.

• Xəzinə yığmıram ki, məsxərəyə qoyulum,
• Əlimin zəhmətilə dolanıram, ay oğlum!

• Çörək qazanıram mən, götürmə babalımı,
• Min harama dəyişməm birgünlük halalımı”.

• Alovlandı gözəl gənc qocanın sözlərindən,
• Gedəndə… gildir-gildir yaş axdı gözlərindən.

• Yetər, dünya qapısın çox döydün, ey Nizami!
• İndi din qapısın döy, çatıb daha məqamı.

Ovçu ilə itin və tülkünün hekayəti

• Tez görən, uzaq görən, usta bir ovçu vardı,
• Gəzib biyabanları, ov yerini tapardı.

• Bəd bir iti vardı ki, çeviklikdə şir, aslan,
• Günəş şüalarını ceyran belində tutan.60

• Kərgədan tük salardı boynunun qüvvəsindən,
• Çöl eşşəyi dişindən, dağ kəli zərbəsindən.

• Yolçuluqda ovçunun dostu, arxadaşıydı,
• Çox işinə yaramış vəfalı yoldaşıydı.

• Gecə keşik çəkən it gündüz əmrə müntəzir,
• Görərdin ki, onunçün qida gəzir, yem gəzir.

• Bir gün aslan ovçunun yox oldu aslan iti,
• Ovçunun göz yaşları ciyərlərini diddi.

• Dedi: – Gör miyançısı qəza olan ovlağı!
• Şir başından üstündür burda itin ayağı.

• Bildi ki, dərd əlindən qanə dönsə də ürək,
• Ciyərini dişində tutub tab etmək gərək!

• Ovçu dözdü, səbrinin misqal boyda arpası61,
• Bəlkə, bir dirhəm62 qədər xeyir gətirdi azı.

• Ovçunun qarşısına bir tülkü çıxdı lapdan,
• Dedi: – Səbr etmək olmaz, sən ey səbrli insan!

• Eşitdim ki, o eşsiz qüdrət, hünər yolçusu,
• Dünyadan köçüb gedib… Nə qəm, başın sağ olsun!

• Bir anda yaxalardı yüz cüyürü, ceyranı,
• Oldu zirəkliyinin, cəldliyinin qurbanı.

• Bilirəm, sənin üçün bu dərd hər şeydən betər,
• Ovladığın qəm-kədər sənə iki ay yetər.

• Qalx, bu ovdan kabab çək, ver könül ziyafəti,
• Dərisi dərvişlərin, əti ovçu qisməti.

• Bilirəm, çox yemisən dadlı, ləzzətli xörək,
• Bir də yağlı tülkülər əlinə keçməyəcək.

• Yağlıyıq63, yavanıqmı? Düşündürmür heç səni,
• Süfrəmizdən çəkmisən iştahının əlini.

• Nə yaxşı ki, uzağam daha sənin torundan,
• Nə yaxşı ki, azadam şikarından, darından.

• Sirdaşından ayrısan, bəs bu nə cür vəfadır?
• Qəm yemirsən… bəs nədən ciyərlərin yaradır?

• Ovçu dedi: – Doğacaq… hamilədir bu gecə,
• Qəmim bircə günlükdür, keçib gedər indicə.

• Bircə bundan şadam ki, bu ölümlü dünyada,
• Sevinc, kədər həmişə bir-birini qovmada.

• Bu boş, fani dünyada, bu dəyişən qəlibdə,
• Xidmət, sərvət, səltənət elə gedib-gəlib də.

• Hər şey keçib gedəcək: həm Ay, ulduz, həm fələk,
• Rahatlıq da, möhnət də bir gün sona yetəcək.

• Bir azca şadlanıram dərdim, qəmim olanda,
• Çünki sevinc müjdəsi gətirir qəm cahanda64.

• Bu qəmdən Yusif kimi mən bəlaya uğradım,
• Fəqət qurd deyiləm ki, dərddən dərimi yırtım.

• Ey tülkü, şad olma ki, mənə dağ çəkdi fələk,
• Hələ sənintək şikar əlimə çox düşəcək.

• Ovçu bunu deyərkən yollar toza büründü,
• Toz pərdəsi dalından cəsur köpək göründü.

• Gəldi, öncə dolandı arxasını, önünü,
• Lapdan dişinə çəkdi qasığını tülkünün:

• “Bir az gecikdim deyə sən məni pislədinmi?
• Geciksəm də, yetirdim özümü aslan kimi!

• Mənim ləkəsiz xaltam sənin dinintək təmiz…
• Tülkünün peysərini, yəqin, yeyəcəksiniz”.

• O kimsə ki, bəsləyir yəqinliyə sədaqət,
• Onun işinin sonu səadətdir, səadət.

• Yəqinlik yolunu tut daim bu kainatda,
• Yəqinlikdən mübarək mənzil yoxdur həyatda.

• Yəqin inam gücünə saf qızıla dönür daş,
• Ayaqda əyləşənlər başa keçirlər, qardaş.

• Yəqin bir inam ilə addım atsan qorxusuz,
• Oddan su çıxararsan, dəniz dalğasından toz.

• Yəqini təvəkkülə qarışdırıb yoğuran
• Yazar kərəm əlilə: “Ruzu yalnız Tanrıdan”!65

• Yəqin əhli nuş edər daşdan yumşaq hər nə var,
• Nə quyruqda sülənər, nə çibintək qan sorar.

• Tanrı yoluyla getsən, nə qəm ye, nə qüssə çək,
• Evindən yavanlığın heç vaxt əskilməyəcək.

• Tanrı qapısında ol, o hər kəsdən uludur,
• Ruzunu ondan istə, ruzu verən də odur.

• Kim içəri girdisə Tanrının qapısından,
• Əliboş qayıtmadı səbəbsiz yerə, inan!

• Yəqin əhli misilsiz, kamil – onlar, naşı – biz,
• Biz onların ayağı, onlar bizim başımız!

• Səccadənin ucunu təmiz suya salarlar,
• Al-qırmızı şəraba bal dadı verər onlar.66

• Sənə bircə günlük də möhlət vermirkən ömür,
• On illik azuqəni israf nədən ötrüdür?

• O gün ki, xəlq olundu bizim surətlərimiz,
• Dərhal ayırd edildi dürlü qismətlərimiz.

• O Tanrı süfrəsindən pay göndərilmiş sənə,
• Onda veriləndi ki, indi çatır süfrənə.

• Gecə-gündüz çabalar dolanmaq üçün hər kəs,
• Öz qismətindən artıq, inan, heç nə yeyəməz!

• Əzəldə söz verdiyin din uğrunda, get, çalış,
• İşləməklə nə dövlət, nə də ruzu çoxalmış.

• İstəsən ki, olasan hamıdan əziz insan,
• Çalışmaq səndən gərək, başarmaqsa Tanrıdan!

• Çox əlləşdi Nizami, nə qazandı? Soyuq ah,
• Neylədisə, yol açdı isti nəfəsli Allah!

Firidun şahın ceyran ovu hekayəti

• Bir neçə həmdəmilə Firidun səhər-səhər,
• Saraydan çıxdılar ki, bir az seyr eləsinlər.

• Bir çəmənə gətirdi onu ovçu duyğusu,
• Burda bir yavru gördü – gözəl ceyran yavrusu.

• Qulaqları, gərdəni o qədər zərif, hamar…
• Gözləri, qılçaları səndən mərhəmət umar.

• Şah baxdı heyran-heyran, lapdan sıçradı ceyran,
• Bircə göz qırpımında uzaqlaşdı ovçudan.

• Ovçunu ovladı ov. Şahın ürəyi uçdu,
• Bütün marağı, eşqi ovun ardınca qoşdu.

• Yanan ciyəri kimi Rəxşi od-alov aldı,
• Ahunun göbəyitək kaman neçin yumşaldı?67

• Nə at çatır tozuna, nə ox tutur ceyranı,
• Şimşək sürətli Rəxşin ox sürəti bəs hanı?

• Oxdan sorur: – Hanı bəs o kin dolu uçuşun?
• Atdan sorur: – Hanı bəs o ildırım qaçışın?

• Heç biri kara gəlmir, hər ikisi yorulmuş,
• Otyeyən bir heyvanın önündə məğlub olmuş.

• – Məgər elə indicə, ey şah, – dil açdı kaman, –
• Qarşında deyildimi dilsiz-ağızsız heyvan?

• Gəzirdi zirehinin himayəsində yazıq,
• Kimin həddi var ki, de, zirehinə sanca ox?68

• Böyüklərə xoş gəlməz, bəlkə, dəyər kefinə,
• Gəlib özgə əl vursa çalğıçının dəfinə.69

• Ucalan, dağları ara, ey şahım, müdam,
• Ta ki yüksək durarsan ucaların dağından.

• İnsanlıq sifətidir hər yaxşılıq, duysanız,
• Xidmətidir kişiyə şərəf gətirən yalnız.

• İlkin yaranışdakı əhdə sadiq olmaqdan,
• Ülvi nə var? Qoy desin hünərli, məğrur insan!

• Əhdin kəmərinə qoy vəfa əlini hər an,
• Ta ki verdiyin sözü heç vədə pozmayasan.

• Keşik çəkən ilanın xəzinədə gözü yox,
• Çünki başdan-ayağa xidmət kəməridir o.70

• Kainatın tacıdır xidmət edən kəhkəşan,
• Hər şey xidmət kəməri bağlamışdır binadan.

• Hünər riştəsi tutan dilavərlər, qoçaqlar,
• Belinə öz əlilə xidmət kəməri bağlar.

• İşıq qaynağıdır mum – bal şanının zinəti,
• Arıya xidmətilə qazanmış bu dövləti.

• Sən ki xidmət yolunda kəmərini bağladın,
• Qalx, ey Nizami, yüksəl, açıqdır qol-qanadın.

Meyvəsatanla tülkünün və cibkəsənin hekayəti

• Yəməndə meyvə satan bir dükançı yaşardı,
• Dükanını qoruyan tülkü yavrusu vardı.

• Təlim-tərbiyə görmüş gözətçiydi bu yavru,
• Sahibinin malını diqqətlə qoruyurdu.

• Yüz cür oyun çıxartdı, fənd işlətdi cibkəsən,
• Əsərlənmədi əsla bala tülkü kələkdən.

• Fikirləşdi cibkəsən, yumdu gözünü dərhal,
• Çoxdan yatıbdır guya, yuxusu da şəkər, bal.

• Tülkü bu qoca qurdu yatmış görüb yumşaldı,
• Yerə qoydu başını, o da uyğuya daldı.

• Tülkünü yatmış görüb fürsət tapdı cibkəsən,
• Çaldı pul kisəsini. Getdi, itdi nəzərdən.

• Keşikdə duranların qorxuludur yatmağı,
• Ya başı əldən gedər, ya başından papağı.

• Uyuyacaq yer deyil dünya, oyan, Nizami!
• Hər şeyi etməyin çoxdan çatıb məqamı.

Tövbəsini pozan zahidin hekayəti

• Məscid əhli bir sofu uydu bir gün şeytana,
• Məsciddən üz çevirdi, aldı onu meyxana.

• Mey dilinə dəyincə mey kimi nalə qıldı:
• – Zavallı canım! – dedi, – özgə nə çarə qaldı?

• Nəfs ilə həvəs quşu könlümdə axtardı dən,
• Heyhat, tələ qurdular təsbeh danələrindən.

• Kəbəm çıxdı əlimdən, Kəbə artıq mənə yad,
• Ev-eşiyim dəyişdi, dönüb oldu xərabat.71

• Qara taleyim məni, gör kimlərə tay etdi,
• Qələndərlik öyrətdi, imanımı zay etdi.

• Niqab örtdü, yaşındı əqlin gözləri məndən.
• Xərabatın özü də xarab oldu əlimdən.

• Bu dünya darlığından qurtula bilsəydim, ah!
• Ətəyimdən ləkəni bir silə bilsəydim, ah!

• Qəzadan deyilmi bu? Mən hara, bu “Lat” hara?
• Mübarək məscid hara, viran xərabat hara?

• Bir gənc pərdə dalından dinləyərək zahidi,
• Təmiz, pak nəfəsindən od saçaraq söylədi:

• – De, qəzadan sənə nə? Sənintək yüz min gəda,
• Qəzanın nəzərində dəyməz bir arpaya da.

• Tövbə qapısına gəl, təmizlə günahını,
• Başqa hədyan söyləmə, seç Tanrı dərgahını!

• Üzr istəyib, tövbə qıl, keçərlər günahından,
• Qolu bağlı gedərsən yoxsa ora bir zaman.

• Çöldə ot otladığın, yatdığın yetər artıq,
• Bir az da fələklərin yaşıl bağçasına çıx.

• Ayıltmasa göy səni çəkil, hicra guşəyə,
• Bir azca azuqə yığ o dünyaya köçməyə.72

• Qanlı yaşlar tökməyin axı nə mənası var?
• Çoxdan gəbərib gedib sağlığında yatanlar.

• Səni yuxu sərsəmi görən “Şəfəq sahibi”,
• Yayınacaq gözündən, endirəcək niqabı.

• Fələk köçü yüklədi, qalx, ey Nizami, oyan!
• Kimdir bu gecə yarı73 ayağını bağlayan?

İsa peyğəmbərin hekayəti

• İsanın ayaqları yol açıb dünyalara,
• Gəlib çıxmışdı bir gün balaca bir bazara.

• Gördü bir çoban iti, canavar kimi nəhəng,
• Yol üstündə uzanmış cansız, nəfəssiz köpək.

• Dörd yanını bürümüş adamlar qatar-qatar,
• Leş yeyən quzğun kimi başına toplaşıblar.

• Biri dedi: “Çatladar beynimizi bu cəmdək,
• Yanan çıraq küləkdən uzaq gərək, gen gərək!”

• Biri dedi: “Rədd edin, görünməsin bu murdar,
• Gözümüzü kor eylər, könlümüzü dondurar”.

• Hərə bir hava çaldı: “Tfu!” – “Cəsəd!” – “Əlhəzər!”,
• Zavallı, miskin leşə min bir cəfa verdilər.

• Növbə çatdı İsaya, eyibdən vaz keçdi o,
• İtin üstünlüyünü fikirləşdi, seçdi o.

• “Naxışları, xalları, – dedi, – aləmdi, məncə,
• Parlaq, saf dişlərinə nə dürr çatar, nə inci”.74

• Qorxu ilə, ümidlə dənizdən dürr tapan var,
• Sədəfini yandırıb tozuyla diş ağardar.

• Özgəsinin eybini, öz hüsnünü görmə tək,
• Öncə öz nöqsanını görə bilən göz gərək.

• Demirəm ki, aynanı al əlinə, ya alma,
• Öz eybini görə bil, özünə heyran olma!

• Niyə gərək özünü bahar kimi bəzəmək?
• Saqın! Soldurar səni zaman bahar gülütək.

• Eybini örtən geyim zərif toxunduğundan,
• Tanrı doqquz pərdə də göydən endirmiş əlan.75

• Bu göy yuvarlığının içində, ey gözü dar,
• Söylə, sənin boynuna həlqə76 olmayan nə var?

• İtsənmi ki, taxasan Sürəyya xaltasını?
• Eşşəksənmi, çəkəsən yük daşıyan İsanı?77

• Fələk nədir? Atılmış, tərk edilmiş dul qarı,
• Cahan nədir? Saralmış bağların solğun barı!

• Hər köhnəni, təzəni bircə-bircə sal yada,
• Bu dünyada nə varsa, dəyməz bir arpaya da.

• Yemə dünya qəmini, xacə, tərk et oyunu,
• Qüssə çəksən, qoy yerə Nizaminin payını.78

Nəzər sahibi bir möbidin dastanı

• Ağsaçlı qoca möbid, yeri, yurdu Hindistan,
• Yol keçəndə nə gördü? Bir bostan, bir gülüstan.

• Ortasında naxışlı imarətlər, qəsrlər,
• Qucağında çiçəklər əsim-əsim əsərlər.

• Fələk kimi qan tökən qönçələr beli bağlı,
• Az ömürlü lalənin başından çıxıb ağlı.

• Fəvvarədir çəmənin tər süsəni, laləsi.
• İncə boylu qamışlar – qənd, şəkər piyaləsi.

• Öz oxuyla yaralı güllər qalxana bənzər,
• Canının qorxusundan əsir salxım söyüdlər.

• Bənövşənin saçları öz boynuna bağ olmuş,
• Nərgizin ətəkləri gümüş axçayla dolmuş.

• Güllə qucaq-qucağa, nəfəs-nəfəsə lalə,
• Biri yaqutla süslü, o biri incilərlə.

• Yazıq hardan bilsin ki, bircə günlük ömrü var,
• Sabahı düşünmədən bu gün olmuş bəxtiyar.

• O ağsaçlı ixtiyar seyrə daldı gülzarı,
• Bir aydan sonra yenə burdan düşdü güzarı.

• Hanı o güldən əsər, hanı bülbüldən əsər?
• Burda qarğa qarıldar, burda sağsağan gəzər.

• Cəhənnəm əvəz etmiş elə bil cənnət yeri,
• Yəhudi məbədinə köçmüş qəsrin qeysəri.

• Yaxşılıq elə bil ki, buxarlanıb yoxalmış,
• Gül qomları yerində tikan qomları qalmış.

• O xəzan bağçasında qoca ayaq saxladı,
• Hər şeyə güldüsə də, öz bəxtinə ağladı.

• – Bu dünyada heç nəyin vəfası yoxmuş, – dedi.
• – Dərdi çox, çəfası çox, səfası yoxmuş, – dedi.

• Hər nə ki, baş qaldırır bu torpaqdan, bu sudan,
• Axırda viran olur, köklü-köməcli viran!

• Xərabat diyarından yaxşı bir yerimiz yox,
• Xarab olmaqdan özgə üstün tədbirimiz yox.

• Rahib haqqın yoluna çevirincə üzünü,
• Həm Tanrını tanıdı, həm dərk etdi özünü.

• O sirr gövhərlərinin sərrafı oldu qoca,
• Gövhərşünas tərəfdə qaldı ömrü boyunca.

• Sən ey məcusilikdən, müsəlmanlıqdan qafil,
• Sən qurumuş bulaqsan, damcın da yox, bunu bil.

• Sən o hindli qocadan geri qalma, kəm olma,
• Tərk elə bu cahanı, bu heçliyə vurulma!

• Daim məstsən gül kimi… bu məstlikdən əl çək sən,
• Papağın, kəmərinlə çoxmu əylənəcəksən?

• Qalx, gülün kəmərini burax əlindən, burax!
• Güllər sənin qanınla kəmər bağlayıb ancaq.

• Papağınla kəmərin bəla kəsilib sənə,
• Sən onları girov ver eşqin meyxanəsinə.

• Papaq ucaldar səni, xacə qılar könülə,
• Kəmər səni qul eylər bu torpağa, bu gilə.

• Çalış, ağalıq, qulluq qəmindən qurtulasan,
• Nizamdan Nizamitək, bəlkə, azad olasan.

Çəkişən iki filosofun dastanı

• Bir mülkə ortaq olan iki həkim çəkişdi,
• Aradan sözmü keçdi, odmu, alovmu keçdi?

• Öz nəfsini güdərək hər biri dedi aşkar:
• – Bir sarayın sahibi yalnız bir sultan olar.

• Əgər haqq ikiləşsə, onu dinləməz heç kəs,
• Bir bədənin üstündə iki baş ola bilməz.

• Bir məclisin başçısı iki Cəmşid olarmı?
• İki qılınc saxlayan bir qın dünyada varmı?

• Hər iki filosofun ləngər vurdu qəzəbi,
• Çalışdı, özü olsun imarətin sahibi.

• Nifrətə çevrilincə qızmış təəssübləri,
• Qərara gəldilər ki, boşaltsınlar evləri.

• Bacaları suvayıb, gecə yola düşdülər,
• Evi satmaq üstündə dilləşib, didişdilər.

• Bu işdən vaz keçdilər, seçdilər başqa bir fənd,
• Bir-birinə verməyə şərbət düzəldək, şərbət.

• Bacardıqca elmdə görək kim kimi ötür?
• Kimin şərbətindəki zəhər daha güclüdür?

• Kimin ağlı üstünsə, bina qalsın qoy ona,
• İki bədəndəki ruh qovuşsun da bir cana.

• Birinci iddiaçı düşündü yaxşı-yaxşı,
• Bir ağu düzəltdi ki, dəysə yandırar daşı.

• Uzatdı rəqibinə: – Zəhər deyil, şərbətdir,
• Qəlbə qanadlar verən meydir, nazlı nemətdir.

• Aslan ürəkli mərdin titrəmədi əlləri,
• “Qənddir, baldır!” – deyərək aldı içdi zəhəri.

• Qorxmadı “Nuşiqiya”79, çünki içmişdi öncə,
• Zəhər dəyəcək yeri tiryəkləmişdi öncə.

• Pərvanə kimi yandı, yenidən qanadlandı,
• Gəldiyi məclis yenə onu öz şamı sandı.

• Yol üstdəki bağçadan bir qızılgül qopartdı,
• Dərhal əfsun oxuyub, düşməninə uzatdı.

• Gülü verdi ki, onu öldürsün asan, yüngül,
• Rəqibin zəhərindən daha kəsərliydi gül.

• Düşmən əfsunlu gülü elə ki ələ aldı,
• Qorxudan dizi əsdi, çökdü, bağrı yarıldı.

• Bəli, çarə taparaq o, qurtuldu ağudan,
• Busa bir gül iyləyib, dünyadan getdi əlan.

• Dünya bağında hər gül, demə, güllər xasıdır,
• Bir insan ürəyindən sızan qan damlasıdır.

• Zəmanə bağının da baharı, başı sənsən,
• Zəmanə bir qəm mülkü, onun naxışı sənsən.

• Fənər kimi asılı ərzi çal öz daşına,
• Külü qoy su səpilmiş ulduzların başına.

• Aləmin xəyal, uyğu büsatından uzaqlaş,
• Bərbadından uzaqlaş, abadından uzaqlaş.

• Gözün qalmasın çərxin şəfəq, işıq payında.
• Qaralt küsuf kimi sən Günəşi də, Ayı da.

• Dünya çadırı göydə Ay qulyabanı kimi,
• Azdırıb İbrahimi yolundan etmədimi?80

• Gəncliyinə dağ çəkib, fələk sürüklər hara?
• Nəşəli günlərini dərdli, qəmli çağlara!

• İşıqlandıra bilsən, inan, könlünü bir gün,
• Ağ günü, səadəti qaytarmaq yenə mümkün…81

• Ümid gülabı kimi təmiz göz yaşı tök ki,
• Təmizləyə biləsən bu qara, ağ lövhəni.82

• Ölçüb-biçsən işini bu dünyada sən əgər,
• Məhşər tərəzisində qazancın artıq gələr.83

• O din ki, qüvvət verir qoluna axşam-səhər,
• Sənin tərəzinin də əyarını düzəldər.

• Düşüncəli, hünərli, qəlbi azad olan kəs,
• Din qəmi çəkər ancaq, dünya qəmini çəkməz.

• İstəsən ki, bu aləm daim məskənin olsun,
• Dini Nizamiyə ver, dünya qoy sənin olsun.

Xain sofu ilə hacının dastanı

• Bir Kəbə mübtəlası hazırlaşdı səfərə,
• Öyrənib bələd oldu qaydalara, dəblərə.

• Ehtiyacından artıq bir az qızılı vardı,
• Öz halal dinarını kisəsində saxlardı.

• Düşündü: filan sofu əl çəkibdir dünyadan,
• Tanrı bəndəsidir o, azdır bu cür düz adam.

• Ürəyimə damıb ki, dəyanət də ondadır,
• Qoy verim zəri, deyim: əmanət də ondadır.

• Bu niyyətlə sofuya o baş çəkdi bir gecə,
• Kisəsini əmanət verdi ona gizlicə.

• – Yaxşı saxla bu sirri, – tapşırdı dönə-dönə,
• – Qayıdaram, kisəni yenə verərsən mənə.

• Xacə səfərə çıxdı, düşdü yolun ağına,
• Şeyx də sərin qızılı basdı yanan bağrına.

• Titrəyirdi ürəyi neçə illərdən bəri,
• Bu qızılın sapsarı şöləsindən ötəri.

• – İşlərimi bununla düzəldərəm! – söylədi,
• – Yolunu gözlədiyim xəzinəm əlimdədi.

• Tanrının mənə bir az gec verdiyi neməti,
• Gərək tez ötürüm ki, qaçırmayım fürsəti.

• Kisənin boğazından ilgəyi açdı səfil,
• Neçə gecə kef çəkib, şadlıqdan uçdu sofu.

• Yaxasına keçirdi qızıl dolu kisəni,
• – Göbəyimin üstündə görüm, – dedi, – qoy səni.

• Cingildətdi pulları, bu səsdən xumar oldu,
• Gözəllərin saçları boynunda zünnar oldu.

• Heyhat, parçalanınca şeyxin dərviş xirqəsi,
• Zövqün yerini tutdu günah, qəm düşüncəsi.

• Sofu elə yedi ki, əlinə düşən ovu,
• Çırağı da bir gilə yağın möhtacı oldu.84

• Bizim hacı elə ki, Kəbədən geri döndü,
• Öz hindlisi önündə bir Türk kimi göründü.85

• – Gətir, ey zahid! – dedi, – gətir görək bir onu.
• – Zahid soruşdu: – Nəyi? Hacı dedi: – Altunu!

• Sofu işarə qıldı: – Sus, lütf elə bir qədər,
• Xaraba kənddən axı kim xərac ala bilər?

• Sağlığına qızılı sərf elədim bazara,
• Mənimtək müflis hara, dinar kisəsi hara?

• Türk ki yəğma elədi, kim dayanar önündə?
• Evini hindli qula ismarlar hansı bəndə?

• Belimi qırdı mənim o rükni qızılların86,
• Dözə bilmədim, yedim, boynumdadır vəbalın.

• Min bir sevinc içində sofu malı yemişdi,
• Min bir göz yaşı töküb üzr istəyirdi indi.

• – Kərəm eylə, lütf qıl, yaman peşman olmuşam,
• Kafər idim, dönmüşəm, bir müsəlman olmuşam

• Cahanın təbiəti min fəsada boyludur,
• Bir fəsad da yarandı, təkcə mənimmi qüsur?

• Hacıdakı mərhəmət qopartdı bir qiyamət:
• “Əfv et, önündə dərviş ayaq üstə durub pərt!”

• Demək, Tanrıya çatdı Tanrının verdikləri,
• Zəhməti zərgər çəkər, zəri qapar müştəri.

• Öyüd verdi özünə: – Azca təsəllimiz var,
• Dərvişin heç nəyi yox… Heçdən nə almaq olar?87

• Bir arpası da yox ki, tutub alam əlindən,
• Çarəm nədir? Taleyə boyun əyməliyəm mən.

• Sofünun boğazından keçən o maldan qalan,
• Başı halqalı “Mim”lə kufi “Əlif’dir, inan.88

• Əfv olunmaq istəsən, ey şeyx, qulaq as mənə:
• Haramın olanları halal edimmi sənə?

• Neştər batır nəfsinə, ey fələktək saxtakar,
• Ac gözlü, qısa yenli, uzun əlli tamahkar!

• Heç bir ürək nəfsdən, tamahdan ayrı deyil,
• Vəfalı, etibarlı kişi yoxdur, bunu bil!

• Din – əyarı qızıldır, vermə onu şeytana,
• Fəğfurun şərəfini layiq görmə səgbana.89

• Dini şeytana versən, cəzanı sən çəkərsən,
• Müflisə verilən mal geri dönməz yenidən.

• Dünya pislik yurdudur, axirət qazancıyıq,
• Tutub din ətəyindən bir guşə tap, ey yazıq!

• Bu yolların bəkçisi – yağmaçı quldurbaşı,
• Burda müflis zəngindən, yoxsul varlıdan yaxşı.

• Müflislərə toxunmur bu fələyin tilsimi,
• Yalnız möhtəşəmlərin qırır qafiləsini.

• Bu vəfasız dünyadan könlüm bir az halıdır,
• Arını məhv eyləyən öz şəhdi, öz balıdır.

• Tamah salan varmı heç acı aslan ətinə?
• Öləndə qurd-quş belə toxunmaz cəsədinə.

• Ayaq üstə duran şam xonçada, başda gəzər,
• Bədirlənmək istəyən Ay incələr, əksilər.

• Torpaqla qurd dostluğu90 eləyir daim külək,
• Özü yüngül, əli boş, heç nə itirməyəcək.

• Göl quşları bilir ki, balıqların bəlası,
• Gümüş pullarındadır, pullar ovun aynası.

• Sənin diləklərinin tərəzisi olan zər,
• Beş rükət namazının fatihəsinə bənzər.91

• Əgər Nizami kimi sən pak ola bilməsən,
• Bu arzu yollarında çətin kama yetəsən.

Zalım padşahla düz danışan kişinin dastanı

• Ürəkləri sındıran zülmkar bir şah vardı,
• Dirəşməkdə, höcətdə Həccacı92 mat qoyardı.

• Gündüzdən gecəyədək hər pıçıltı, hər xəbər,
• Onun sarayındaca cəmləşərdi hər səhər.

• Aytək, güntək itigöz bir xəfiyyəsi vardı,
• Bağlı qalan işləri ustalıqla açardı.93

• Sübhtək ikiüzlü, Aytək gecə gəzəndi,
• Bir gün şahın onündə baş əydi, qüssələndi.

• Dedi: – Gizli bir yerdə çox deyindi dalınca,
• Səni zalım, qaniçən adlandıran bir qoca.

• Casusun dediyindən öfkələndi hökmdar,
• Qocanı məhv etməyə fikrində verdi qərar.

• Qum tökdürüb üstünə palaz sərdirdi çölə,
• Divanə tacidardan qaçardı divlər belə.

• Yel sürətli bir cavan çapdı, qocanı tapdı:
• – Xain bilir şah səni, oyan! – dedi, – amandı.

• O şeytan huylu zalım çağırmamış, özün get,
• Yola gətir, inandır, öz dərdinə əlac et!

• Dəstəmaz aldı qoca, kəfən geydi əyninə,
• Salam verdi ədəblə, gəlib şahın önünə.

• Qızmış, qara niyyətli şah yumruğunu sıxdı,
• Arxasında dayanmış qocaya kinlə baxdı.

• – Eşitmişəm, – söylədi, – danışmısan dalımca,
• – Məni qəddar, yelbeyin adlandırmısan, qoca!

• Mən Süleyman mülkünün sahibiyəm, bilirsən,
• Hansı cürətlə mənə “zalım”, ya “div” deyirsən?

• Cavab verdi ixtiyar: – Mən ki ayığam, nə qəm,
• Sənin dediklərindən beş qat artıq demişəm.

• Qocalar da, gənclər də qan ağlayır əlindən,
• Kənd, şəhər – bütün ölkə dad çəkir əməlindən!

• Mən ki eyiblərini bircə-bircə sayanam,
• Yamanını, yaxşını göstərən bir aynayam.

• Düz, dəqiq göstərirsə ayna səni özünə,
• Özünü qır, aynanı qırmaq yaraşmır sənə.

• Sözlərimi araşdır, dinlə ağıl deyəni,
• Düz demirəmsə, əmr et, dara çəksinlər məni.

• Qoca ki öz fikrini mərdanə, şax söylədi,
• Düz sözü məğrur şaha bir az əsər eylədi.

• Yumşaltdı hökmdarı işin qarası, ağı,
• Özünün haqsızlığı, qocanın haqq olmağı.

• – Kəfənini çıxarın, xələt geydirin ona, –
• Hökm elədi hökmdar: – Ətir səpin başına.

• İstibdaddan, zülmdən o gündən əl çəkdi şah,
• Əziz tutdu xalqını, dərdindən oldu agah.

• Şahın dürüst işini heç kəs etmədi inkar,
• Doğruluğu danmağa axı kimin şövqü var?

• Düzlüklə qurtularsan hər acıdan, ağrıdan,
• Qoy düzlük səndən olsun, zəfərlərin Tanrıdan.

• Haqq söz halva da olsa, haqsız üçün acıdır,
• Haqq – acı, fəqət hamı həqiqət möhtacıdır.

• Sözü yerli-yerində, mətləbi düz söyləsin,
• Həqiqətin hamisi Tanrı tutar əlindən.

• Nizaminin ki düzdür xilqəti də, qəlbi də,
• Başa çatar, inşallah, hər işi, mətləbi də.

Gənc şahzadə və onun qoca düşmənlərinin hekayəti

• Mən bir dastan eşitdim: uzaq Şərq ölkəsində
• Yaşarmış bir şahzadə, sərvlərtək azadə.

• Varlıların zülmündən iztirab çəkən diyar,
• Rüzgar kimi üsyankar, həyəcanlı, biqərar.

• Təzə şah təzə ruhlu, köhnələr ehkam güdən,
• Şah özü də qorxarmış oyanan fitnələrdən.

• Uyumuşdu bir gecə səksəkəli, nigaran,
• Röyasında bir qoca ona dedi: – Ey cavan!

• Sən ey tazə doğmuş Ay, köhnə bürcü dağıt, qır,
• Ey yeni açılan gül, köhnə budağı sındır.

• Köhnəni məhv elə ki, yeni əlində qalsın,
• Həyatın da özüntək işıqlı, gözəl olsun.

• Şahzadə oyanınca verdi bir yeni fərman,
• İki-üç müxalifi çıxartdırdı aradan.

• Qanad verdi yeniyə, qələm çəkdi köhnəyə,
• Təzə şah təzə bir ruh bəxş elədi ölkəyə.

• Bəli, fəsad əhlinin gərək kəsilsin başı,
• Andı pozan ordunu ləğv etmək daha yaxşı.

• Qartımış kötüklərin sən vurmasan boynunu,
• Sərvlər bəzəyərmi gülşənlərin qoynunu?

• Bağlamasan kökünə tazə bulağı, arxı,
• Tufanla güləşərmi çinarın qol-budağı?94

• Arıtmasan, açmasan gözlərini bulağın,
• Gözü gülə bilərmi bağrı yanan torpağın?!

• Özünü dərk edənin öz könül vaizi var,
• Ən gözəl öyüdləri qulağına pıçıldar.95

• Ağlını – qılıncını çıxar qınından bir an,
• Nə vaxtacan onu sən qında saxlayacaqsan?96

• Gənclik zəka qılıncı, pak, ülvi bir həmnəfəs,
• Köhnə mücrüdən deyil, o qında qala bilməz.

• Var-yoxunu bəxş elə, sovqat yolla, pay göndər,
• Ta ki sənə səxavət, kərəm əhli desinlər.

• Vardan murad götürmüş varlılar, dövlətlilər
• Yalnız səxa gücünə var-dövlətə yetdilər.

• Yalnız səxa toxumu verir bəhrə, bərəkət,
• Qiyamətdə ruzudur kərəm, qüdrət, səxavət.

• Öz ehsan xəzinəndən, ya rəb, pay göndər mənə,
• Nizami ki qulundur, fərəc ver işlərinə.

Yaralı çocuğun dastanı

• Hər şeydən azad olan, şən, qayğısız bir bala,
• Oynayırdı küçədə iki-üç yaşıdıyla.

• Ayağını atarkən yazıq bala sürüşdü,
• Yürüdüyü yoldaca üzüüstə yerə düşdü.

• Addımlaya bilmədi, özünü şikəst sandı,
• Sanki təkcə dizi yox, qəlbi də yaralandı.

• Təngnəfəs yürüdü çocuğun yoldaşları,
• Əsərlənib, pərt olub, çatılmışdı qaşları.

• Onu sevən bir dostu sözünü uda-uda,
• Pıçıldadı astaca: – Ataq, qalsın quyuda.

• Sirr aşkara çıxmasın Günəş yayılan sayaq,
• Atasının yanında xəcalətli qalmayaq.

• Bu yerdə uzaqgörən, sərt bir yavru da vardı,
• Yaralanmış çocuğa düşmənitək baxardı.

• Ciddiləşib, üz tutdu öz arxadaşlarına,
• – Örtmək olmaz bu işi! – dedi yoldaşlarına.

• Məndən görərlər. Məni düşmən bilirlər ona,
• Büdrəyənin suçunu yükləyərlər boynuma.

• – Qoy gəlib çarə qılsın! – Yürüdü zirək oğlan,
• Uşağın atasına xəbər apardı əlan.

• Kimin ki xilqətində hikmət cövhəri vardır,
• Hər şeyə çarə tapır, həmişə üz ağardır.

• Göylər vuran düyünü, soruş, yerdə kim açar?
• Ayağını göylərə cəsarətlə basanlar.

• Mən çərxin artığından, əskiyindən çəkdim əl,
• Bununçün Nizamiyə fələk olmadı əngəl.

Sirr saxlayan ilə Cəmşidin dastanı

• Cəmşidin çox güvənli, yaxın həmdəmi vardı,
• Gündən nur alan Aytək şahdan işıq alardı.

• Oğlan şaha mehriban, şah oğlanın məftunu,
• Bütün saray əhlindən üstün tuturdu onu.

• Öz xəlvət işlərini ona açardı bircə,
• Etibarda hamıdan sağlam olan o gəncə.

• Şaha çox yaxınsa, bir gün o dözməyərək,
• Uzaqlaşmaq istədi yayından çıxan oxtək.

• Dəliqanlı cavanın könlündə sirr qatbaqat,
• Bunları heç bir kəsə aça bilmirdi, heyhat.

• Gəldi, bir gün nə gördü qonşu, ağbirçək qarı:
• Sönən lalə yanaqlar onunkundan da sarı.

• Dedi: – Ey sərvim, sənə əl atdı hansı xəzan?
• Sən ki şah irmağından su içmiş bir fidansan.

• Sənin ki qismətindir, sarayda zövqü səfa,
• Hardandır bu sıxıntı, bu solğunluq, əcəba!

• Qocaların kədəri yaraşarmı cavana?
• Yanağının laləsi neçin dönüb reyhana?

• Sənsən cahan şahının gözdə olan gözdəsi,
• Gərək sənin üz-gözün şah təki şölə versin.

• Şahı görməklə gülər, şadlıq edər adamlar,
• Şaha məhrəm olanlar hamıdan şad, bəxtiyar.

• Dəliqanlı söylədi: – Xəbərin yox, ay nənə,
• Nələr yatır sinəmdə – sirlə dolu xəzinə.

• Od tutdum, külə döndüm səbrimin ucbatından!
• Səbrim saraltdı məni, səbrim yandırdı, inan!

• Cəlalıtək böyükdür şahın könül aləmi,
• Əmanət vermiş mənə sirrini göhvər kimi.

• Saxladığım sirlərdən alışıb yanır sinəm,
• Heç birini heç kəsə açıb deyə bilmərəm.

• Sirri açıb deməsəm, partlayacaq ürəyim,
• Dilimi dişlərimlə doğrayımmı, neyləyim?

• Bircə gülüşümü də sizdən qızırqanıram,
• Sirrin quşu ağzımdan uçub gedər, sanıram.

• Xilas ola bilməsəm bu sirlər caynağından,
• Qəlbim qana dönəcək, ömrüm zindana, inan!

• Hiss edirəm, dözməsəm, atsam sirrin daşını,
• Tale elə həmin gün yeyəcəkdir başımı.

• – Saqın! Heç kəsə açma, – dedi qarı, – bunları,
• Öz sirrinin sirdaşı tək özünsən, bil barı.

• Heç bir kəsə güvənmə, açıq deyim qoy sənə:
• Hətta öz kölgəni də yaxın bilmə özünə.

• Rəvamı qılınc ilə al-qırmızı olasan?
• Ondansa qızıl kimi kaş saralıb solasan.

• Eşitmişəm, hər gecə dilə çox yalvarır baş:
• – Saqın! Açma! Amandır, açma sirrimi, qardaş.

• Baş saxlamaq istəsən, boşboğazlıq eləmə,
• Sirrini gündüz kimi tökmə bütün aləmə.

• Dilini saxlayanlar nə dolaşır, nə çaşır,
• Hürmək yalnız qudurğan köpəklərə yaraşır.

• Tez kəsilər uzun dil, unutma bircə an da,
• Dil ağızda gözəldir, qılınc isə qınında.

• Rahatlığın rəhnidir bu öyüdün mənası,
• Dilin ucundan gəlir canın-başın bəlası.

• İstəsən, ah çəkməsin qanlı ləyəndə başın,
• Dilini dişinlə kəs, sirri açmaqdan daşın!

• Dilin şəkər də saçsa, dodaqlarını açma,
• Bil ki, divar dalında dinləyən var, danışma!

• Çölə bənövşə kimi yaymasan rayihəni,
• Kimsə başını kəsməz, yerdən qoparmaz səni.

• Eyibləri görürkən sən gərək lal olasan.
• Bir az ağır eşitmək, susmaq vaxtıdır, inan!

• Yazarkən qələmini qıs, cilovla bir qədər,
• Bil ki, hər kəlmən üçün hesab istəyəcəklər.

• Axar su kimi pak ol, nə eşitsən, yuyub keç.
• Gördüyünü aynatək göstərsən də, dinmə heç.

• Uzaqgörən kişilər heç vaxt həddini aşmaz,
• Gecə gördüklərini gündüz kimsəyə açmaz.

• Bu ulduzlu qübbənin heyranıyam, düzü, mən:
• Xəbərçilik edibmi heç gündüzə gecədən?

• Sən də bir az pərdəli qalmaq istəsən əgər,
• Gecə gördüklərini açıb demə gündüzlər.

• Gecənin ürəyində neçə xəzinələr var,
• Min-min işıqlı dürrü qaranlığında saxlar.

• İldırım kimi odlu ürəklə yaşayanlar,
• Gördüyünün yanından saymazyana sovuşar.

• Başını doqquz göydən dışarı çıxaranlar,
• Dəruni aləminin meydanında at çapar.97

• Yaxınsa da dillə göz, uzaq biləsən gərək,
• Necə ki, saç uzaqdır bədəndən çərək-çərək.

• Eşqin gizli qalması bir möcüzə sayılır,
• Elə ki üzə çıxdı, xərabatda bayılır.98

• Sirr düyünü vurarkən din ipliyi seçdilər,
• Həllacın da ipini bu pambıqdan eşdilər.99

• Nə qədər ki bağlıdır qönçə rahat, salamat,
• Dönür qan çanağına açılan kimi, heyhat.100

• Susmaq səadətinə ağız yetərsə əgər,
• Başından keçənləri qəlbin dililə söylər.

• Könlünün kasasından yesən, xoşdu bu nemət,
• Dilinə dəyən kimi atəş kəsilir fəqət.

• Ən gözəl natiqliyin adı sükutdur bu gün,
• Sükut ilə yürümək – sənin zəfər yürüşün.

• İşıq dolu könüllər sükut etməyi xoşlar,
• Ağız açmaz, bu haqqı özgəsinə bağışlar.

• Könüllər dünyasında könül lüğəti gizli,
• Bu lüğəti şərh edər yalnız ürəyin dili.

• Ey Nizami, layiqdir qənaət mülkü sənə,
• Çünki dilin xəsisdir, qəlbin – sonsuz xəzinə.

Harun ər-Rəşid ilə dəlləyin dastanı

• Xəlifəlik təxtini alırkən ələ Harun,
• Ucalmışdı bayrağı Abbas101 oğullarının.

• Öz yataq otağından çıxdı bir gecəyarı,
• Bir az dincəlsin deyə gəldi hamama sarı.

• Saçını taraş edən saray bərbəri – usta,
• Çox dadlı bir xəyala qapılmışdı iş üstə.

• Dedi: – Ustadlığımdan agahsan, ey xəlifə!
• Qoy sənə damad olum, xoşbəxt olum bir dəfə.

• Toy-düyün xəbərini çəkək bu aləmə car,
• Qızını bu quluna nişanlasan, nə olar?!

• Bu təklifdən xəlifə öfkələndi bir qədər,
• Cilovladı qeyzini, susub, dözdü birtəhər.

• Dedi: “Bəlkə, çaşdırıb onu zəhmim, heybətim,
• Bəlkə, vurub başına hamamın hərarəti.

• Ağlını itirib ki, sayıqlayır gəvəzə,
• Yoxsa dayana bilməz o mənimlə göz-gözə.

• Ertəsi gün bərbəri yenə bir az əylədi,
• O qəlp pul üstündəki damğa gördü eynidi.

• Bir də, bir də xəlifə o bərbəri sınadı,
• Gördü bədbəxt ustanın qırılmayıb inadı.

• – Vaxtdır, – dedi, – bu işi ayırd eləmək gərək,
• Vəzirilə qonuşdu: – Bir məsləhət ver görək.

• Adicə bir dəlləyin göz qoyun təlaşına,
• Nə cür alın yazısı yazmaq istər başıma.

• Mənə damad olmağı heç ona yaraşarmı?
• Görün, nə deyir mənə, üzündə həya varmı?

• Yəqin, bəla gətirir başıma qəza-qədər,
• Gövhərimə atılan daş deyilmi bu məgər?

• Öz ülgücü əlində, söz ülgücü ağzında,